Mir Cəlal Paşayev adına Milli Virtual Kitabxana

Aida İmanquliyeva - 70

   
      
  Romantik poeziya özlüyündə bir ədəbiyyat hadisəsi olmaqla yanaşı, həm də fəlsəfi fikrin mühüm qaynaqlarından biridir. Düzdür, romantizmin ən görkəmli nümayəndələrindən biri, yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyi Cübran Xəlil Cübran fəlsəfənin payına ən çox düşüncəni aid edir, hiss dünyasını isə şairlər üçün saxlayır: "filosofun ruhu onun düşüncələrindədir, şairin ruhu - ürəyində!" Gözəl deyilmişdir! Amma tək düşüncədən fəlsəfə hasil olmaz. Düşüncədən hasil olan elmdir. fəlsəfə isə ürəklə başın ittifaqını tələb edir. Necə ki, romantik poeziya məhz ona görə romantikdir ki, burada fikir ürək çırpıntıları ilə ritmlənir və hissiyyatın qanadlarında adi şüur üçün əlçatmaz bir mərtəbəyə yüksəlir.
Romantik poeziyada haqq, həqiqət, gözəllik və xeyrin eyniyyət məqamı tərənnüm olunur. Romantik ədəbiyyat maddiyyatı, var-dövləti, pulu, rəyasəti, gücü, şöhrəti həyatının mənası hesab edənlərdən fərqli olaraq, fani dünyanın aldadıcı cazibəsindən uzaq duran, bu dünyaya daha ali məqsədlər prizmasından baxan insanlar tərəfindən yaradılmışdır. Şərq və Qərbin idealları da bu yüksəlişin zirvəsində birləşir.
Professor Aida İmanquliyeva bütün yaradıcı ömrünü məhz bu yüksəlişin fəthinə həsr etmişdir. O, öz əsərlərində "bütün varlıqların dönmədən irəliyə - həqiqətə və gözəlliyə doğru hərəkət etməsinə olan romantik inamı" tərənnüm edir. Aida xanım romantik poeziyanı onun Qərbdə C.Q.Bayron, U.Bleyk, R.Emerson, U.Uitmen kimi və Şərqdə C.Cübran, Ə.Reyhani, M.Nuaymə kimi məşhur nümayəndələrinin timsalında araşdırmış və bir tərəfdən hiss və əqlin, digər tərəfdən Şərq ilə Qərb düşüncə tərzlərinin vəhdət məqamlarını üzə çıxararaq, bəşəriyyətin məhz bu vəhdətə doğru inkişaf etmək əzmini təsbit etmişdir. Öz tədqiqatlarında da poetik ruhla fəlsəfi düşüncənin, romantizmlə realizmin ittifaqındən çıxış edən Aida xanım Azərbaycan ədəbi və fəlsəfi fikrində ilk dəfə olaraq Şərq və Qərb romantiklərinin geniş müqayisəli təhlilini vermişdir. Onun yaradıcılığında Qərb ədəbiyyatının özünə də diferensial münasibət bəslənir və yeni ərəb ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinə təsir baxımından Amerika transsendentalizmi və Avropa romantizmi ayrılıqda nəzərdən keçirilir. «Transsendentalistlərin fikrincə, "intuisiya və təxəyyül həqiqətin dərk olunmasında mücərrəd məntiqə, yaxud elmi metoda nisbətən daha düzgün vasitədir." Dünyanın əzəli, həqiqi səbəbini açıb göstərmək iqtidarında olan şair rolunun özünəməxsus anlamı da buradan gəlir. Şair yüksək mənəvi dəyərlərin daşıyıcısı olur ki, bu da onu Allaha yaxınlaşdırır. O, həqiqəti insanlara açan söz ustasıdır, kahindir». Aida xanım konkret olaraq Cübran və ər-Reyhanidən bəhs edərək yazır ki, "əgər onlar transsendentalistlər kimi, təbiətdə yaradılışın - insan da bu yaradılışın ayrılmaz bir hissəsi hesab olunurdu - ən dərin mənasını dərk edirdilərsə, Avropa romantiklərinin ardınca onlar təbiətdə azadlıq, harmoniya, gözəllik və təbiilik görürdülər". Ərəb romantiklərinin poeziyasında bu ideallar təkcə təbiətin yox, insan ruhunun da əsas atributları kimi tərənnüm olunurdu.
Aida xanıma qədər nəinki ərəb məhcər ədəbiyyatı, habelə Qərb romantik poeziyası Azərbaycanda geniş tədqiq olunmamışdı. U.Bleyk, R.Emerson, U.Uitmen kimi görkəmli şairlərin həm bədii yaradıcılıq metodları, həm də ideya mövqeləri Azərbaycan oxucularına ilk dəfə olaraq məhz Aida İmanquliyeva tərəfindən təqdim olunmuşdur. Lakin bir daha təkrar etmək istərdik ki, onun rolu bu ədəbi proseslər haqqında heç də sadəcə informasiya verməkdən ibarət deyildi. Aida xanım Qərb ədəbiyyatı tarixçisi də deyildi. Lakin onun tədqiqatı empirik səviyyə ilə məhdudlaşmayaraq nəzəri-konseptual dərinliklərə endiyindən, burada ədəbi-bədii məsələlər fəlsəfi məzmun kəsb edirdi ki, nəticədə Şərqdə və Qərbdə gedən ədəbi proseslərin ümumi tendensiyaları tapılıb üzə çıxarılırdı. Onun baxış spektri o dərəcədə zəngin idi ki, təkcə ərəb ədəbiyyatı ilə məhdudlaşa bilməzdi. Buraya istər-istəməz müxtəlif coğrafi məkanlara aid olsalar da, eyni ideyanın və eyni xətti-hərəkətin nümayəndələri və bayraqdarları olan fərqli şəxsiyyətlər daxil edilməli idi. Məhz buna görə də, Aida xanımın baxış bucağında ərəb ədəbiyyatı ilə bərabər, Amerika, Avropa və rus ədəbiyyatını da görmək mümkündür. Bir tərəfdən Turgenyev, Çexov, Tolstoy, Dostoyevski kimi rus yazıçılarının ərəb məhcər ədəbiyyatına təsirindən bəhs edilərkən, bu yazıçıların öz dünyagörüşləri haqqında da məlumat verilir, digər tərəfdən, onların başlıca ideyaları diqqət mərkəzinə çəkilir, söhbət ədəbi şəxsiyyət müstəvisindən ideya müstəvisinə keçirilir. Bleyk, Bayron, Şelli, Emerson, Uitmen, Toro və b. bu kimi görkəmli Qərb şairlərinin timsalında isə Şərq poetik ruhunun Amerikada və Avropada necə yaşadıldığı və qayıdıb yenidən Şərq ədəbi düşüncəsinə necə təsir etdiyi açılıb göstərilir.
Şərq poeziyası və ümumiyyətlə, Şərq düşüncə tərzi üçün səciyyəvi olan fikrin rəmzlərlə ifadə olunması Qərb poeziyasının bir sıra görkəmli nümayəndələrində də müşahidə olunur. Düzdür, belə şairlər Qərb mühitində asanlıqla qəbul olunmur, amma zaman keçdikcə bu yaradıcılığın ümumbəşəri dəyəri özünü təsdiq edir. Görkəmli ingilis romantik şairi Uilyam Bleyk də uzun müddət Qərb ədəbi-tənqidi mühitində müqavimətlə qarşılanmış, ancaq ölümündən sonra böyük şöhrət qazanmışdır; o vaxt ki, artıq Şərq poetik ənənəsinin təsiri kifayət qədər güclənmiş və Avropada romantik poeziyanın tənətənəsi üçün meydan açılmışdır.
Bəli, U.Bleyk rəmzlərlə danışır. Məsələn: "Xeyir - cənnətdir, şər - cəhənnəm".
Doğrudan da, cənnət və cəhənnəmi ancaq hansı isə fərqli bir məkanda axtarmaqdansa, yaşadığımız məkanın ruhani qatını iki yerə ayırmaqla, onların hər ikisini canlı həyatla virtual əlaqə şəklində təsəvvür etmək olar.
Eyni dünyada, hətta eyni mühitdə yaşayanlardan birinin cənnətdə, digərinin cəhənnəmdə olduğunu necə təsəvvür etmək olar? Bleyk "Cənnətlə cəhənnəmin izdivacı" əsərində yazır: "Axmağın və müdrikin gördükləri eyni bir ağac başqa-başqadır". Doğrudan da, dünyanın eyni olması şərt deyil, əsas məsələ insanların fərqli olmasıdır. İçində xəbislik olan, hər şeydə nöqsan axtaran, həmişə narazı qalan insan üçün dünya necə cənnətə çevrilsin? Seçimi insan özü edir. İçində Allah nuru olan, insanları sevən, təbiətin, həyatın gözəlliklərini görmək iqtidarında olan insan üçün dünya elə cənnət kimi görünəcək, cənnətə çevriləcəkdir.
Sanki insanın içində potensial imkan şəklində həm iblisin, həm də mələyin bərqərar olması mümkündür. Qəlbində mələyin məskən saldığı insan üçün iblis qorxulu deyil.
M.Nuaymə "Qovğa" şerində yazır:

Qəlbimə bir şeytan girdi
və bir mələk gördü orada.
Göz açıb qapayıncayadək
bir qovğa başladı aralarında.

U.Bleyk də "xeyir və şər", "mələk və iblis", "həqiqət və güc" əksliyinə müraciət edir və birinci tərəflə yanaşı, ikinci tərəfin də varlığındakı mənanı açmağa çalışır. "Xeyir passivdir və əqlə tabedir. Şər aktivdir və enerjidən cücərir". U.Bleyk hərəkətverici qüvvənin mələkdə yox, şər tərəfdə, iblisdə olduğunu qeyd etməklə, bu iki tərəf arasındakı münasibət dialektik mövqedən ifadə edir.
U.Bleyk Reyhanidən, Cübrandan və Caviddən xeyli əvvəl yaşasa da, onun düşüncə tərzindəki ekstraordinarlıq sanki zamanı qabaqlamağa və məqamı çatanda daha geniş və təfərrüatlı şəkildə qoyulacaq bir problemin bədii eskizini çəkməyə imkan verir. Görünür, məhz bu cəhətlərə görə professor Aida İmanquliyeva U.Bleyki yeni dövr Şərq romantizminin ideya qaynaqlarından biri hesab edirdi. Həm də bu ideya varisliyi kiminsə ondan bilavasitə faydalanmasını nəzərdə tutmur. Bu varislik ideyanın öz inkişaf yolundan, qanunauyğunluğundan irəli gəlir. Əks təqdirdə, bu ideyanın Amerikada yaşayan və ingilis ədəbiyyatını mütaliə edən ərəb romantikləri ilə yanaşı, heç şübhəsiz, Bleykin əsərlərindən xəbərsiz olan Hüseyn Cavid romantizmində də gündəmə gəlməsini izah etmək çətin olardı.
"Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir" - deyən Cavid, eyni zamanda, hərəkətverici qüvvələri unutmur, gözəlliyə və həqiqətə aparan yolun gücdən və qüvvətdən keçdiyini vurğulayır:

Yaşadan kainatı qüvvətdir,
Gücsüzün hər nəsibi zillətdir.

Sadəcə güc yox, gücə qarşı güc! Öz haqqını müdafiə etmək üçün, güclü olmaqdan başqa çarə yoxdur. Məqsəd haqqa çatmaqdır. Lakin haqqa çatmağın yolu güclü olmaqdan keçir.
"Kim güclüdürsə, o da haqlıdır" - deyən fəlsəfə nə qədər iblisanə olsa da, reallığın fəlsəfəsidir. Çünki bu fani dünyanın, cismani həyatın reallıqları güc üzərində qərar tutur.

Yaşamaq istəyirmisən, çarpış,
Hərbə qoş, həp vuruş, ya əz, ya əzil!
Onsuz irmək murada çox müşkül.

Bəli, güc heç də yalnız şəri simvolizə etmir. Lakin bizi maraqlandıran məhz şərin də gücə malik olması, onun özündə gəzdirdiyi potensial, neqativə çevrilmiş pozitivdir.
Ruhun qanadlarında uzaqlara uçaraq bədəndən və maddi gerçəklikdən ayrılmaq cəhdlərindən fərqli olaraq, bu maddiyyatın potensial şəkildə özündə saxladığı daxili güçü, onun öz romantizmini üzə çıxarmaq cəhdləri amerikan romantik şairi Uolt Uitmenin poeziyasını səciyyələndirən ən mühüm amillərdən biridir:

Mən materiya haqqında poema qoşacağam,
çünki məncə, bu poemalar ruhla doludur.
Mən öz bədənim və ölümüm haqqında
poema qoşacağam.
çünki məncə, ruh və ölməzlik haqqında
əsl şeir ancaq belə yarana bilər.

Əsas vəzifə gücün məqsəd kimi deyil, vasitə kimi istifadə olunmasıdır. Bu, məsələnin əxlaqi-etik müstəvidə qoyuluşudur. Lakin məsələnin ontoloji aspekti də vardır. Şər nə vaxtsa pozitiv üçün başlanğıc ola bilərmi?
Şərin pozitiv baxımdan vəsfini adətən f.Nitsşenin adıyla bağlayırlar. Amma məsələnin ontoloji planda qoyuluşu ilə biz Nitsşedən öncə Uitmendə rastlaşırıq. O, 1860-cı ildə (onda Nitsşenin 20 yaşı var idi) yazdığı "Pomanokada doğulmuş" adlı poemasında deyir:

Mən şər haqqında şeir qoşuram,
şərdən də danışmaq borcumdur mənim.
...Əgər o varsa, deməli, sənin də, mənim də,
mənim ölkəmin də
varlığının ayrılmaz hissəsidir.

Poemanın konteksti və şairin başqa şeirləri ilə tanışlıq göstərir ki, o, şər anlayışına ancaq əxlaqi müstəvidə yanaşmır, ona güc və iradə daşıyıcısı kimi də baxdığından, onu vəsf edir. Uitmendə romantizm konkretləşir, reallıqla üzvi vəhdətdə tərənnüm olunur.
Məsələnin bu cür qoyuluşu Cavidi də daha düzgün başa düşməyə imkan verir. Cavidi ümumiyyətlə, hər cür müharibənin əleyhinə olan şair kimi təqdim edənlər yanılırlar. Hətta onun

Kəssə hər kim tökülən qan izini,
Qurtaran dahi odur yer üzünü, -

deyən məşhur misraları da hər cür müharibənin rədd edilməsi kimi başa düşülə bilməz. Həyatın dialektikası məhz bundan ibarətdir ki, bəzən qan izinin kəsilməsi naminə də öncə qan tökmək lazım gəlir. Haqqın qoruna bilməsi üçün hərbə hazır olmaq lazımdır. U.Uitmen digər bir şerində məhz müharibəni də vəsf etməkdən çəkinmir. O özünün "Nə zaman ki, sakitlikdə düşünürdüm" adlı şerində azad Amerika, bütöv Amerika uğrunda müharibəni tərənnüm edir. Beləliklə, biz Uitmendə "həqiqət və güc" ideyasının materialist versiyası ilə tanış oluruq.
İnsan ancaq bədəninin istəklərini, instinktlərini deyil, könlünün istəklərini, ali və nəcib hissləri, mərhəmət və məhəbbət duyğularını dinləsə, qəlbinin dərinliklərindəki işığı üzə çıxara bilsə, dünya da gözəlləşəcəkdir.
Dünyadakı gözəllikləri görən insanın yaratdıqları da gözəl olur. Rəssam da başqalarına göstərmək üçün çəkdiyini əvvəlcə öz təxəyyül dünyasında görməlidir. Bəstəkar da öncə haradansa qulağına gələn gözəl səsləri özü eşitməsə, onları səsləndirə bilməz. Başqa sözlə, sənət əsərləri sınaq - səhv metodu ilə yaradıla bilməz.
İnsan bədəni dünyanın, kainatın bir zərrəsi, insan ruhu isə dünyanı, kainatı ehtiva etmək qüdrətində imiş! Bunu bədənə yox, ruha tapınanlar, cismani ehtiyac üçün yox, ruhani ehtiyac üçün yaşayanlar, dünyanı ruhun işığında seyr edənlər daha yaxşı bilirlər!
Kimsə deyib ki, "çox oxuyan çox bilməz, çox gəzən çox bilər". Lakin çox gəzənlərin çoxu könül evindən bixəbər qalıblar. Gəzdikləri və gördükləri dünya yox, dünyanın görüntüsü olub. Əsl dünya, mahiyyət isə kənarda deyil, içəridə, qəlb aləminin, ruhani dünyanın dərinliklərində imiş!
Mütləqi də, mahiyyəti də, sonsuzluğu və əbədiyyəti də insan ancaq ruhunun ənginliyində tapa bilər!
İnsan dünyadan, onun nemətlərindən nə isə tapıb yeyə bilər. Lakin nə qədər çox yesə də, yeyə bilmədikləri daha çox olacaqdır. Qarın doyacaq, göz doymayacaqdır. Nə qədər pul toplasa, əmlak toplasa, bunlar dünya müqabilində sonsuz kiçik olacaq; gözü yenə başqalarının əlində qalacaqdır. Yığdığı əmlak, var-dövlət onun özündən daha çox yaşayacaq, özünə qalmayacaqdır. Müdriklərin dediyinə görə, insanın bu dünyadan aparacağı bir kəfən olacaqdır ki, əslində heç onu da apara bilməyəcək.
Bəs onda insan nə üçün çalışır?
Dini görüşlərə görə, harada isə ikinci bir dünya - "o dünya" var ki, insan məhz onun naminə yaşamalıdır. Həmin "o dünya" sonsuz və əbədidir. İnsana bu fani dünyada həyat ona görə verilib ki, "o dünya"sını qazana bilsin; Ya əbədi məşəqqət, ya əbədi sevinc, şad-xürrəm həyat.
Lakin başqa qisim müdriklər əbədi səadət naminə çağdaş səadətdən imtinanı qəbul etmirlər. Əgər bu dünyanın əsas fəaliyyət kredosu heyvani nəfs üzərində qələbədən, naz-nemətə və ləzzətə uymamaqdan ibarətdirsə, onda bu cür könlü tox, gözü tox insan üçün əbədi ləzzət idealı nə dərəcədə məqbuldur?
Ömər Xəyyamlar diqqəti məsələnin məhz bu cəhətinə yönəldirdilər. Mollalar isə onların "o dünya" haqqındakı dini təlimə şəkk gətirdiklərini iddia edirdilər.
Müdriklər bu dünyadakı sevinc və səadəti o dünyadakına qarşı qoymamış, sadəcə olaraq həqiqi böyük sevincin və sevginin mənasını daha düzgün müəyyənləşdirməyə, cənnətdə təsvir olunan könül rahatlığını da elə bu dünyada ikən duymağa cəhd göstərmişdilər. Bu müdriklər həyatın mənasını və dünyanın mahiyyətini də kənarda, fani dünyanın naz-nemətində deyil, öz mənəvi-ruhani varlıqlarının hikmətində, sirli-sehrli aləmində axtarmışlar. Nuaymə deyir: "Biz hamılıqla yeri-göyü özümüz və hamımız üçün cənnətə çevirməyə can atmalıyıq".
"Özünü dərk et!" - deyən Sokrat da, "mənəm həqq, həqq məndədir" - deyən Həllac və Nəsimi də, "quyuya su tökməklə, sulu olmaz" - deyən dədələr də fani dünyanın tərəf-müqabili kimi könül evini, mənəvi aləmi qəbul etmişlər.
"Bu dünya"ya alternativin insanın iç aləmində axtarılması heç də "o dünya" ideyasının inkarı kimi anlaşılmamalıdır. Sadəcə olaraq sonsuz və qeyri-müəyyən olan "o dünya"nın, əzəli-əbədi olan iç dünyası ilə, mənəvi aləmlə, ruhla ilişgisini anlamaq lazımdır.
"O dünya"nın alternativ fiziki məkan kimi başa düşülməsi səhvdir.
fiziki zaman və məkan mənəvi dünyanın, ruh aləminin atributları ola bilməz. Axı, o dünyada ruh yaşayacaq.
Ruh həm bu dünyanın, həm də "o dünya"nın daşıyıcısıdır. Gələcəkdə sakini olacağımız dünyanın daşıyıcısı!

Bu günlə sabahın rabitəsi!
İndi ilə gələcəyin eyniyyəti!

Mənəvi, ruhani zamanın ənənəvi zaman anlayışından fərqi də özünü burada göstərir. Mənəvi məkan "bu dünya" ilə "o dünya"nı birlikdə ehtiva etdiyi kimi, mənəvi zaman da gələcəyimizi elə bu gün yazır. Əlbəttə, bizim öz həyat tərzimizdən, fəaliyyətimizdən duyğu və düşüncədən asılı olaraq.
Ruh üçün elə bu dünyada da məkan-zaman müəyyənliyi yoxdur. İnsan bədəninin harada olması, onun nə fikrinin, nə də hissinin harada və nə ilə məşğul olmasını müəyyən etmir. fikir dünyasında zaman faktoru da heç bir rol oynamır. Çünki bugünkü hadisələr və onlarla bağlı bilgilər, düşüncələr diqqətdən uzağa, hafizənin passiv qatına, arxa plana keçirilə bilər, keçmişdə baş verənlər isə fikirdə yenidən aktuallaşa bilər. Yaxud fikirdə keçmişlə indi və hətta gələcək (gələcək haqqında düşüncələr, planlar, arzu, məqsəd və s.) eyni zaman müstəvisinə gətirilə bilər. Yəni insan cismən bir zaman və məkanda olduğu halda, fikrən zaman və məkan müəyyənliyi olmayan tamamilə başqa bir aləmdə ola bilər.
Əbədiyyət təkcə mühitdə, təbiətdə yox, həm də insanın içindədir! Sonsuzluq, tükənməzlik ideya aləminə, insanın mənəvi dünyasına xasdır! Cübran deyir: "Gözəllik güzgüdə öz əksinə baxan əbədiyyətdir". Bu fikrə istinad edən Aida İmanquliyeva yazır: "Cübran burada da gözəlliyi "kainatin yaradıcısı" hesab edən Emersona yaxındır". Emerson yazır: "Qədim yunanlar kainatı "kosmos" - gözəllik adlandırırdılar. Bütün şeylərin quruluşu belədir ki, yaxud insan nəzərlərinin yaradıcı gücü belədir ki, bütün ilkin formalar - səma, dağ, ağac, heyvan - öz-özlüyündə bizə həzz verir."
Emersonun da Şərq ruhuna bələdliyi özünü məhz belə incə məqamlarda, sonsuzluğun gözəlliklə, gözəlliyin dünyanın ahəngi ilə və nəhayət, bu ahəngin insanın daxili aləmi ilə əlaqəsini görə bilməsində üzə çıxır. Bəli, insan cismən məhdud olsa da, mənən tükənməzdir və bu daxili mənəvi tükənməzlik sanki sonsuz kainatın proyeksiyasıdır.

Gözəllik idealının ən yaxşı tərənnümçülərindən biri Cübran Xəlil Cübran idi. Aida İmanquliyeva da onu məhz bu mövqedən təqdim edir: "Cübran ingilis romantikləri kimi, gözəlliyi ümumi və ideal bir şey olaraq müəyyənləşdirir, təbiət kimi insan da gözəlliklə dolub-daşır. Gözəllik adlı-sanlı və zəngin insanların imtiyazı deyil, o, "bütün insanlığın müqəddəs mülkiyyətidir". "Cübran üçün gözəllik həyatın özəyidir".
Ruhani dünyanın öz "gözəllik", öz "həqiqət" anlamı olduğu kimi, maddi dünyanın da öz "gözəllik" və öz "həqiqət" anlamı var. Öz xeyri, öz haqqı, öz ədaləti var. Meyarlar həmin dünyanın hüdudu daxilində seçildiyinə görə, burada hər şey nisbidir. Bir gözəllik ancaq başqası ilə nisbətdə gözəldir. Bir halda ədalətli sayılan, başqa halda ədalətsiz ola bilər. Yəni hər şey nisbi imiş...