Mir Cəlal Paşayev adına Milli Virtual Kitabxana

Tərcümə edəni: Rəsul Rza

İzahların müəllifi: Məmmədağa Sultanov

Ön sözün müəllifi: Həmid Araslı

Elmi redaktor: Xəlil Yusifli

Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin. Bakı, "Lider" nəşriyyat, 2004, 392 səh.

Dahi Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" əsəri "Xəmsə"nin ikinci kitabıdır. Şair bu əsərində məhəbbətin böyüklüyünü, insan ağlını, düşüncəsini tərənnüm edərək əsrlərlə unudulmayan bədii surətlər, ədəbi qəhrəmanlar yaratmışdır. Bu qəhrəmanlar sırasında dünya ədəbiyyatı xəzinəsinin gözəl incisi olan Şirin öndə durur.
Böyük mütəfəkkir şair bu poemasında həm də Şərq ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq əmək adamını - Fərhad surətini dərin məhəbbətlə qələmə almış, onu həm əmək, həm də eşq fədası kimi şahlara nümunə göstərmişdir.

©"LİDER NƏŞRİYYAT", 2004

Həmid Araslı

ÖLMƏZ MƏHƏBBƏT DASTANI

Nizami Gəncəvi Yaxın Şərq xalqları mədəniyyətinin inkişafı tarixində
müstəsna rolu olan dahi sənətkardır. Böyük şairin zəngin yaradıcılığı qədim
tarixə malik Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında da yeni parlaq
mərhələdir. Nizami öz əsərlərilə Şərq ictimai bədii fikrində yeni bir səhifə
açmış, bədii yaradıcılığa əsrlər boyu təqdir olunub məhəbbətlə izlənilən, bu
gün belə öz həyati əhəmiyyətini itirməyən ölməz ənənələr gətirmişdir. Onun
yeni məzmunlu lirik şeirləri və sonralar "Pənc gənc" ("Beş xəzinə") adı ilə
şöhrətlənən poemaları dünya ədəbiyyatı xəzinəsini bəzəyən nadir incilərdir.
Hələ "Xəmsə"nin ilk əsəri olan "Sirlər xəzinəsi"ndə söz sənətinin təsiredici
qüvvəsindən müasirlərini mənən təmizliyə çağırmaq kimi bəşəri bir məqsəd
üçün faydalanan şair dövrünə görə çox mütərəqqi problemlərə toxunmuş,
yüksək bəşəri ideyalar tərənnüm etmişdir. Şairin Şərq şeirinə gətirdiyi belə
ölməz ideallar "Xəmsə"nin ikinci poeması "Xosrov və Şirin" əsərində daha
geniş, daha vüsətli və daha aydın şəkildə ifadə olunmuşdur.
Nizami 1180-ci ildə tamamladığı bu poemasında insatı eşqinin qüdrət və
əzəmətini göstərmiş, məhəbbətin dərin ictimai mənasını şərh etmişdir.
Poemanın Azərbaycan xalqının tarixi ilə səsləşən maraqlı məzmunu vardır.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ilk mənzum roman olan bu əsər Sasani
hökmdarlarından Xosrov Pərvizlə Bərdə hakiminin vəliəhdi gözəl Şirin
arasındakı məhəbbət haqqındadır. Minacat, nət və zəmanə şahlarının mədhi
kimi rəsmi giriş fəsillərindən sonra şairin əsərin yazılışı, söz sənəti və eşq
haqqındakı mülahizələri gəlir. Bu hissələrdə şair şeir sənəti, şairlər haqqında
danışır, bədii əsərin gözəlliyini şərtləndirən xüsusiyyətlərdən söz açır. Burada
sözün yüksək dəyəri, sənətkar əzəməti, şeir, sənət aləminin ülviliyi kimi
maraqlı mülahizələrlə qarşılaşırıq.
Söz ruhdur, can üçün böyük dərmandır,
Cantək əzizliyi bəlkə ondandır.
Gör dünyada necə fərsiz insan var,
Bir quru çörəyə canı satırlar.
Söz deyən qəvvasdır, söz isə gövhər,
Bu gövhər çox çətin əmələ gələr.
Belə çətin əldə edilən, sənətkarın böyük zəhməti, yuxusuz gecələri
bahasına başa gələn bu əvəzsiz nemətin - sözün qədrini bilmək, onu maddi
nemətlərlə dəyişməmək, eyni zamanda ucuz tutmayıb qənaətlə işlətmək
lazımdır.
Sözündə çoxluğa qoyma yer olsun,
Birin yüz olmasın, yüzün bir olsun.
Su artıb həddini aşarsa əgər
İçəni doydurmaz, mütləq qərq edər..
...Çox söyləmək sənə bəlkə asandır,
"Çox oldu" desələr böyük nöqsandır.
Şair dövrünün ədəbiyyat maraqlılarının istəyi, zövqü haqqında da danışır,
sənətkar qarşısında yeni vəzifələr qoyur, köhnə ədəbi ənənələrdən
uzaqlaşmaq, mövzunu həyatdan almaq, həyat həqiqətlərini əks etdirmək,
ağılkəsməz əfsanələri deyil, gerçəkliyə uyğun əhvalatları qələmə almağı
təbliğ edir:
Qiymətdən salmışdır sözü yalanlar,
Doğrunu danışan möhtəşəm olar.
Dedi sübhi-sadiq çünki doğrunu,
Dünyalar qızıla tutdurdu onu.
Sərv də qaldırmış düzlük bayrağı,
Onunçun həmişə göydür yarpağı.
Nizami mövzunun mənşəyi, onun xalq yaradıcılığı və bədii ədəbiyyatdakı
əksi barədə məlumat verir. O, mövzuyla bağlı tarixi nümunələri sayır, tarixi
kitablardan və xalq ədəbiyyatından faydalandığını bildirib, Fərhada isnad
edilən tarixi abidələri xatırlayır:
Xosrovdan, Şirindən qalan yadigar
Gizlində deyildir, durur aşikar:
Şəbdiz atın şəkli, Bisütun dağı,
Pərviz sarayının eyvanı, tağı...
Həqiqətdə də Mədain xərabələri yaxınlığında Bisütun dağında həkk
olunmuş əsrarəngiz xətlər və şəkillər vardır ki, xalq içərisində də bunlara dair
bir çox əfsanələr yaranmışdır; Fərhad və Şirin macərası o zaman xalq
arasında müxtəlif şəkillərdə söylənilərək bir sıra rəvayət və dastanların
yaranmasına səbəb olmuşdu. Fərhad və onun yaratdığı sənət abidələri
haqqında Azərbaycan ərazisində, xüsusilə, daha rəngarəng rəvayətlər mövcud
idi. Nizami də öz əsərini yazarkən belə rəvayətlərdən faydalanmışdır.
Nizami bu mövzunu ilk dəfə yazılı ədəbiyyata gətirən Firdovsini
xatırlayır, sələfindən fərqləndiyini, qədim tarixlə bağlı olan bu məşhur
mövzunu tamamilə yeni bir tərzdə işlədiyini bildirir:
Söylərkən o həkim bu xoş dastanı,
Çıxarıb içindən eşqi, fəğanı.
Altmış yaşındaydı yazanda bunu,
Saxlaya bilmirdi yayda oxunu.
Altmışda sevginin, eşqin həycanı
Titrədə bilməzdi yorğun qocanı.
Doğrudan da, Firdovsi "Şahnamə"də bu mövzuya həsr etdiyi bəhsdə
əsasən Xosrovun şahlıq dövründən geniş danışmış, onun cah-calalını,
apardığı müharibələri və s. özünəməxsus şahnaməçilik üslubunda canlandırıb
onun Şirinlə evlənməsini təsvir etmişdir. Firdovsi öz qəhrəmanının daxili
aləmi, onların təbii hiss, həyati meyl və duyğularını, mənəvi təkamül yolunu
işıqlandırmağı əsas məqsəd götürməmiş, Fərhadın adıın belə çəkməmiş,
Şirini isə Məryəmin qatili kimi qələmə almışdır. Nizami isə məhəbbəti əsas
götürərək, təmiz eşqin saflaşdırıcı təsirindən danışmış, onun insan taleyində
oynadığı mühüm rolu aydınlaşdırmış, bir sıra canlı, dərin psixoloji surətlər
yaradaraq insanın mənəvi təkmilləşmə prosesini göstərmişdir. O, tarixi əsası
olan rəvayətləri də yaradıcılıq məqsədinə uyğun hala salaraq şair xəyalının
məhsulu olan əlavələrlə zənginləşdirmiş, xalq ədəbiyyatı və Firdovsi
əsərindən fərqlənən orijinal sənət nümunəsi yaratmışdır.
Qeyd edildiyi kimi, şair əsərini əsasən məhəbbət üzərində qurmuşdur.
Əsərin müqəddiməsində də o, bu məsələyə xüsusi yer ayırmış, eşq haqqında
maraqlı mülahizələr söyləmişdir:
Eşqdir mehrabı uca göylərin,
Eşqsiz, ey dünya, nədir dəyərin?!
Eşqin qulu ol ki, doğru yol budur,
Ariflər yanında, bil, eşq uludur.
...Eşqsiz olsaydı xilqətin canı
Dirilik sarmazdı böyük cahanı.
Eşqsiz bir adam bir neydir - qırıq,
Yüz canı olsa da, ölüdür artıq.
Dünya ədəbiyyatının məhəbbət mövzusunda yazılmış əsərləri içərisində
müstəsna yer tutan bu dastanda şair insanlara yüksək hisslər aşılayan, onları
qabaqcıl ideyalar uğrunda mübarizəyə səsləyən ülvi məhəbbətdən söz
açmışdır. Şairin tərənnüm etdiyi bu məhəbbət oxucuya ilham verir, onu daim
irəliyə, qəhrəmanlığa, fədakarlığa sövq edir.
Nizami bu əsərində yeri gəldikcə dövrünün aktual məsələlərinə toxunmuş,
ədalətli hökmdar, dövlətin idarəsi, rəiyyətə qayğı kimi ictimai-siyasi
əhəmiyyətli fikirlər söyləmişdir. Şairi bütün yaradıcılığı boyu düşündürən
ədalətli şah arzusu bu poemada da aydın şəkildə öz əksini tapmışdır. O,
özünün mütərəqqi ideyalarını poemada yaratdığı Hürmüz şah, Məhin Banu
və nəhayət, Şirin kimi ədalətli şah obrazları vasitəsilə ifadə etmiş, Hürmüz
şahın rəiyyətin rahatlığı naminə gördüyü işləri, Məhin Banunun xalqla
ədalətli rəftarını, Şirinin hökmdarlıq illərindəki firavan yaşayışı və s. təsvir
etmişdir.
Nizami Hürmüz şahın rəiyyətin xeyrinə qoyulmuş qanunları pozan doğma
övladını amansız cəzalandırdığını göstərməklə qanun qarşısında hamının
bərabər olması kimi dövrü üçün çox aktual, həm də qabaqcıl bir ideya irəli
sürür. Axı orta əsrlərdə qoyulan qanunlar feodal əyanları tərəfindən pozula
bilir və onlar məsuliyyətə cəlb olunmurdular. Nizami isə qanunu pozanların,
xalqa zərər yetirənlərin, şahzadə olsa belə, amansız cəzalandırılmasını zəruri
hesab edirdi. Odur ki, şair Hürmüzün bu ədalətli hökmünü ürəkdən alqışlayır,
təsvir etdiyi hadisəni dövrü ilə bağlamağa cəhd edərək ötəri şəkildə dövrünün
ədalətsizliklərindən şikayətlənir:
Hanı o ədalət, o insaf hanı?
Verə öz oğluna belə cəzanı.
İndi yüz yoxsulun tökülsə qanı,
Durub tərəf çıxan bir adam hanı?
Yaxud Şirinin hökmdarlıq dövrünü götürək. Nizami öz qəhrəmanını həm
də ədalətli hökmdar kimi təsvir edərək yenə də müasirlərinə örnək
göstərmişdir. Xalqla məhəbbətlə rəftar edən Şirin zülmü büsbütün ölkədən
götürür, xalq bacdan azad edilir, kəndlidən xərac alınmır. Şair belə bir ədalət
sayəsində hər tərəfdə bolluq olduğunu, xalqın firavan yaşadığını qeyd edərək
ölkə başçısının xalqa qayğısı haqqındakı şəxsi qənaətlərini söyləyir:
Şahın niyyətləri xoş olsa əgər
Otdan gül yerinə min gövhər bitər.
Ölkədə rahatlıq, bolluq olurkən
O yerin şahından verəcək nişan...
Nizami ədalət haqqındakı mütərəqqi görüşlərini əsərinin əsas mövzusu
olan məhəbbətlə məharətlə əlaqələndirmişdir. Xosrovu mənən ucaldan, onun
alicənab təbiətli bir insan olmasına kömək edən məhəbbət həm də onu
ədalətli bir şah səviyyəsinə qədər yüksəldir. Əsərin sonlarına yaxın oxucu
onu elmi məclislərdə, bilicilərin əhatəsində, elmə, fəlsəfəyə dair
mübahisələrdə iştirak edən görür. Nizami Şirinin diliylə Xosrova ədalət dərsi
verən zaman da sanki dövrünün ixtiyar sahiblərinə üz tutur, onları ədalətə,
düzlüyə, elmə çağırır:
Bəd duadan saqın, mehriban danış,
Pusquda durmasın yolunda qarğış.
Birdən qoca qarı, cavan ah çəkər,
Hədəfə ox vurar erkən bir səhər...
Şahların əlində çox ayna, baxsan,
Qaralıb getmişdir məzlum ahından...
Dünyada zülm etmək qoçaqlıq deyil,
Rəiyyət bəsləmək çox yaxşıdır, bil.
Qadınlığa yüksək münasibət bəsləyən şair Şirinin simasında qadınlığın ən
gözəl sifətlərini toplayaraq Yaxın Şərq ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq
hərtərəfli işlənmiş müsbət qadın obrazı yaratmışdır. Əsərin əvvəlində
Şapurun dili ilə təqdim edilən Şirin öz yüksək mənəviyyatı, sədaqəti,
qoçaqlığı ilə elə ilk görüşdən oxucuların rəğbətini qazanır. Şirin poemanın
əsas qəhrəmanıdır. Həyati gözəllikləri sevən,
təbii nemətlərdən bacardıqca səmərəli faydalanmağa çalışan bu Azərbaycan
gözəlini şair həm də elmə, biliyə rəğbət bəsləyən, ilk məhəbbətinə son
nəfəsinə qədər sadiq olan fədakar bir sevgili kimi təsvir edir. Biz at oynadan,
qılınc vuran, ox atan, çövkan oynayan şən və qəhrəman bir qızın qiyabi bir
məhəbbətin ardınca getdiyini görürük.
Yaratdığı bu ideal qadın obrazı ilə çox tez itirdiyi sevimli qadını Afaqa
əbədi abidə ucaltdığını qeyd edən şair onu vətən qızlarına xas cəsarət, qürur,
ismət, mənəvi yüksəklik, mərdlik kimi gözəl sifətlərlə səciyyələndirmiş, öz
qəhrəmanını hər cür yaramaz, alçaq hərəkətlərdən uzaq, zəhmət və hünəri
qiymətləndirməyi bacaran həssas bir adam, yaxşı dost, vəfalı ömür yoldaşı
kimi əbədiləşdirmişdir.
Qadını həmişə cəmiyyətin tam ləyaqətli bir üzvu kimi görməyi arzulayan
böyük şair tarixdən aldığı bu obrazı öz humanist ideyaları baxımından
işləyib, qadınlıq haqqında yüksək fikirlərini onun vasitəsilə ifadə etmişdir.
Şair tükənməz bir məhəbbətlə sevən Şirini saf mənəviyyata malik, ismətli
qadınlıq qürurunu yüksək tutan bir adam kimi oxucularına sevdirir. Şirin
nəhayətsiz dərəcədə sevdiyi Xosrovla kəbinsiz evlənmir. Ona Xosrovun
gizlicə saraya gəlmək təklifini yetirən Şapura acıqlanaraq:
Mən gövhərəm, neçin gərək əksiləm,
Çağrılmamış gedəm, məgər mən yeləm?
- deyərək öz şərəfini alçaltmayacağını qəti bildirir. Şair xarici görkəmcə çox
gözəl təsvir etdiyi sevimli qəhrəmanının daxili aləmini də olduqca zəngin,
onun gözəl hüsnü ilə səsləşəcək səviyyədə göstərir. O, sərxoş halda qəsrə
gələn Xosrova qapı açmır, onu rədd edir, kəbinsiz evlənməyəcəyini söyləyir.
Nəhayət, kəbin kəsildikdən sonra evlənir və sevgilisindən əli üzüldüyü zaman
isə özünü öldürür. Şirinin öz sevgilisinin məzarı üstündə intihar etdiyini
təsvir edərkən də şair onun bu fədakarlığını alqışlamaqla bərabər qadınlıq
haqqında danışmış, qadını ülvi bir varlıq kimi tərifləmişdir:
Alqış bu ölümə, əhsən Şirinə,
Öldürən Şirinə, ölən Şirinə.
Məhəbbət yolunda ölüm budur, bax,
Canana belədir canı tapşırmaq...
Çox gözəl arvad var mərdlikdə bir şir,
Çox ipək içində şirlər gizlənir.
Şirin dahi Nizami tərəfindən son dərəcə məharətlə, hərtərəfli işlənmiş,
dünya ədəbiyyatı tarixində xüsusi yeri olan bir obrazdır. Belə yüksək, ağıllı
və hərtərəfli müsbət təsvir edilən qadın obrazlarına Qərbi Avropada sonrakı
əsrlərdə Şekspirdə təsadüf edirik. Dantenin Beatriçesi də bir çox
xüsusiyyətləri ilə Şirinlə müqayisə edilə bilər.
Şirin öz sevgilisi Xosrovu ata yurdunu düşmənlərdən qorumağa vadar
edir, onun mənasız, kefcil həyatını dəyişdirir, elmə, fəlsəfəyə cəlb edir.
Beatriçe də öz sevgilisinə düzgün istiqamət verir, onu yüksəldir, əbədi
səadətə çatdırır. Lakin Şirin həyat qızıdır, həqiqət rəmzidir, məhəbbət
mücəssəməsidir. Beatriçe isə ilahiyyatın, teologiyanın mücəssəməsidir.
Dantenin "İlahi komediyası"nda olan mistika, xristian görüşləri Nizami
poemasındakı dərin həyat fəlsəfəsi ilə müqayisə edilə bilməz. Bu cəhətdən
Şirin surəti Beatriçedən fərqlənir. Biz Şekspirin qadın surətlərini Şirinlə daha
yaxşı müqayisə edə bilərik. Bu cəhətdən Cülyetta surəti daha səciyyəvidir.
Cülyetta Qərbi Avropa ədəbiyyatının Leylisidir. Lakin bir çox cəhətdən onun
Şirin surətinə də yaxınlığı vardır. İdeal məhəbbətin qarşısına çıxan əngəllərlə
mübarizə bacarığı, sədaqət və həyatilik dünya ədəbiyyatının bu füsunkar
qadın surətlərinin müştərək cəhətləridir. Cülyetta da ilk gündən Romeoya
məhəbbəti kəbinlə möhkəmlətməyi təklif edir. O da bütün əzablara dözür və
nəhayət, Şirin kimi sevgilisinin cənazəsi üzərində intihar edir.
Poemanın əsas qəhrəmanlarından olan Xosrov da şairin ictimai-siyasi
görüşlərini ifadə edən obrazdır. Nizami hələ ilk poemasında qoyduğu
"pisliklərdən qayıtmağın mümkünlüyü və zəruriliyi" kimi mühüm bəşəri
fikrini bu əsərində daha aydın və olduqca maraqlı hadisələr fonunda
oxuculara çatdırır. Bu baxımdan Xosrov obrazının mənəvi təkamülə doğru
inkişafı daha səciyyəvidir. Şair həyatın mənasını ancaq əyləncələrdə axtaran,
kef məclislərində əylənməyə alışmış qayğısız bir şahzadəni mənəvi inkişaf
prosesində alaraq yüksək insani keyfiyyətlər əxz etmiş müsbət obraza çevirir.
Şair Xosrovun mənəvi təkamülə doğru inkişafını təsvir etməklə həm də
dövrünün şahzadələrinə təsir etmək istəmiş, onları tərbiyələndirmək məqsədi
izləmişdir.
Şair söz sənətinin öyrədici təsir qüvvəsinə inanaraq naz-nemət içərisində
böyümüş, hələ ilk gənclik illərindən atasının ədalət naminə verdiyi qanunları
pozan, daha sonralar isə Şirinin saf məhəbbətini dəfələrlə təhqir edən, ölkə və
xalq qeydindən uzaq, Fərhad kimi əzəmətli sənətkarın ölümünə bais olan və
dəfələrlə düşüncəsiz hərəkətlərə yol verən Xosrovun şahlıq qürurundan,
mənəvi boşluqdan birdən-birə deyil, tədricən yaxa qurtara bildiyini göstərir.
O, sevgini əsl mənada dərk etməyə başlayaraq, əsərin sonlarına doğru
alicənab bir insan səviyyəsinə yüksəlir. Uzun müddət keçirdiyi ruhi iztirablar
Xosrova təsir edir. Məğrur şah məhəbbətin bütün mənəvi təkmilləşdirici təsiri
ilə yüksəlir, Şirinin iradəsi, saf eşqin qüdrəti onu məğlub edir. O, Şirinlə
evləndikdən sonra əxlaqi cəhətdən yüksək bir insan olaraq həyatı anlayır.
Əsərin sonunda Xosrovun dünya, həyat, ölüm məsələləri ilə
maraqlandığını, alim və bilicilərin məsləhətlərini dinlədiyini, artıq dövlət
işlərində də ədalətli bir şah olduğunu görürük. Xosrov Şiruyənin göndərdiyi
qatil tərəfindən ölümcül yaralandığı zaman da susuz can verərək həyatla
əbədi vidalaşır, ancaq yenicə yuxuya getmiş yorğun Şirini narahat etmək
istəmir. Bu səhnə məğrur şahın necə dəyişdiyini daha aydın göstərir.
Nizami Xosrov surətini belə inkişafda verməklə dövrünün şahzadələrinə
ibrət dərsi vermiş, insanların tərbiyə vasitəsilə əxlaqi cəhətdən yüksək
səviyyəyə qalxa biləcəyinə inamını ifadə etmişdir.
"Xosrov və Şirin" poeması əməyin tərənnümü, insan hünərinə, insan
zəkasına inam, zəhmətə, əməkçi xalqa məhəbbət kimi misilsiz keyfiyyətlərilə
seçilməkdədir. Bu baxımdan əsərdə çox gec görünüb tez də səhnədən çıxan
Fərhad obrazı xususilə səciyyəvidir. Nizaminin əməkçi insanlar içərisindən
seçərək böyük məhəbbətlə təsvir etdiyi bu obraz sənətkar vüqarı, insan
hünəri, ləkəsiz mənəviyyat, saf, ülvi bir məhəbbət təcəssümü olub şair
tərəfindən bədii yaradıcılığa gətirilən idealları aydınlaşdırır. Nizami mahir bir
sənətkar, fədakar aşiq kimi təsvir etdiyi bu qəhrəmanını əsərin əsas obrazı
olan Xosrova qarşı qoyur, əsərinin bir yerində bu iki aşiqi qarşılaşdırır.
Xosrovla Fərhadın üz-üzə gəldiyi bu səhnə poemanın ən maraqlı, dramatik
hissələrindəndir. Burada iki məvəviyyat, biri-birindən kəskin fərqli
məhəbbətlə sevən iki aşiq üzləşir: bunlardan birisi tacidar, ikincisi isə sadə
xalq nümayəndəsidir. Lakin bütün həşəmət və cahü-calalına
baxmayaraq Xosrov Fərhadın əqli, zəkası, cəsarəti qarşısında özünü itirir. Bu
mərd insanın əzmi və fədakar məhəbbəti şahı çıxılmaz vəziyyətə salır. Fərhad
öz sənəti, zəka və inadlı zəhməti ilə də qalib gəlir. Bu qalibiyyət eyni
zamanda hünərin, saf məhəbbətin xəbislik və zorakılıq üzərindəki mənəvi
qələbəsi kimi səslənir. Xosrov onu yalnız hiylə və xəyanətlə öz yolundan
götürə bilir.
Nizami əməkçi insanlar içərisindən seçdiyi qəhrəmanını şaha qarşı
qoyaraq əməyin, sənətin şahlıqdan üstünlüyü kimi öz dövrunə görə çox
cəsarətli bir fıkir irəli sürür. Təsadüfi deyildir ki, bu səhnə Nizami
ardıcıllarının əsərlərində bir qədər dəyişdirilmişdir. Xosrov Dəhləvi, Arif
Ərdəbili, Nəvai və başqa şairlər əzəmətli şahı sadə zəhmət adamı ilə
qarşılaşdırmaqdan çəkinmişlər. Fərhadı şahzadə kimi təsvir edərək mənşəcə
bərabər, eyni hüquqlu iki şəxsi üz-üzə gətirmişlər.
"Xosrov və Şirin" əsərində əsas qəhrəmanlardan başqa hadisələrin
təsvirində bir sıra şəxsiyyətlər də iştirak edirlər. Məhin Banu, Büzürgümid,
Hürmüz, Barbəd, Şapur, Şirinin rəfıqələri və başqaları. Bunların içərisində
Məhin Banu, Hürmüz kimi ədalətli hökmdarlarla yanaşı Barbəd, Nikisa kimi
sənətkar obrazları da diqqəti cəlb edir. Sənətin insan mənəviyyatına təsiri
kimi bütün poema boyu müşahidə edilən xüsusiyyət bu obrazlar vasitəsilə
özünü göstərir. Nizami Şapurun məharətli sənətindən danışır, gözəl sənətin
mənəviyyata təsir edib, insanda nəcib duyğular oyatdığını çox təbii göstərir.
Poemada şair Büzürgümid kimi bilici obrazı yaradaraq onun diliylə həm
həyati nəsihətlərini, həm də dünya, yaradılış və s. haqqındakı görüşlərini
ifadə edir.
"Xosrov və Şirin" poemasının quruluşu da çox maraqlı və orijinaldır.
Əsər bütün orta əsr poemaları kimi minacat, nət, kitabın yazılması səbəbi,
Toğrul Arslan, Məhəmməd Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslanın tərifi, eşq
haqqında şairin mülahizələri kimi giriş fəsillərlə başlanır. Bütün bunlardan
sonra əsərin məzmunu gəlir. Hadisələr Xosrovun atası Hürmüzün
hakimiyyətinin təsviri ilə başlayır. Xosrovun doğulması, böyüməsi,
Hürmüzün ədaləti və s. təhkiyə tərzində verilir. Sonra Şapur Şirin haqqında
danışır. Mükalimələr, deyişmələr, Xosrovla Şirinin umuküsüsü və s. çox
maraqlı və təbii şəkildə, bir çox hallarda musiqi məclislərində, çalğıçıların
nəğmələrində canlandırılır. Hər iki aşiqin məhəbbət yolundakı iztirabları,
qarşılaşdıqları maneələr, meydana çıxan əngəllər və s. əsəri daha da maraqlı
edir, oxucunun həyə
canını artırır. Şair ana xəttin aydın ifadə və inkişafına kömək edən əlavə
sərgüzəştlərlə məzmunu zənginləşdirmiş, həyatın ağır sınaqlarından keçmiş
əsl məhəbbəti qələmə almışdır. İnsan taleyində həyatın, gözlənilməz
hadisələrin və təsadüflərin böyük rolunu göstərən sənətkar insan səadətinin,
xoşbəxtliyin asan deyil, ağır zəhmət, olmazın dəyanət, mübarizə bahasına
qazanıldığını göstərmək istəmişdir.
Düzəltmək istəsə bir işi fələk
Əvvəlcə min oyun çıxarsın gərək.
Xəznə vermiş olsa bir əkinçiyə
Gərək o əkinçi əvvəl inciyə.
Həyatın yolunda olmasa tikən
Olarmı güllərin qədrini bilən?
Nizami yaratdığı xarakterik obrazların səciyyəsini onların yalnız iş və
hərəkətlərini təsvir etməklə deyil, daxili aləmlərini açmaqla göstərir. O, insan
mənəviyyatını bütün incəliyi ilə şərh edərək qəhrəmanlarının dəruni
hisslərini, düşüncə və duyğularını, psixoloji gərginliklərini, ruhi, mənəvi
sarsıntılarını, həyəcan və iztirablarını çox bədii, həm də inandırıcı bir tərzdə
qələmə alır, insan təbiətini bütün məxsusi ziddiyyətləri ilə göstərməyə
müvəffəq olur.
Şair eyni zamanda lirik haşiyələrlə hadisələrə öz münasibətini bildirir. Bu
məzmundan kənar haşiyələr isə qədim bir tarixlə bağlı olan mövzunu şairin
öz zəmanəsilə bağlayır, onun zəmanə va müasirləri haqqındakı tənqidi
görüşlərini ifadə edir. Elə buna görə də şair belə ricətlərini ötəri şəkildə
qələmə alır. Poemada hadisələrin təsviri içərisində belə haşiyə-beytlərə
təsadüf edirik:
Çox kəndli zəhmətlə yığar yüz xirmən,
Bircə arpa almaz bu yüz xirməndən.
Əkmədən çox məhsul alanlar da var,
Gör nələr törədir qoca ruzigar.
Belə bədii haşiyələrdə şairin həyati nəsihətləri, təsvir edilən əhvalatlar və
təbii hadisələrdən aldığı qənaətləri də öz əksini tapmışdır. Bu isə əsərin
ictimai əhəmiyyətini bir daha artıraraq ona müasirlik ruhu bəxş edir. Şairin
oxucuya etdiyi həyati nəsihətlər içərisində
həddindən artıq özunə güvənməmək, yersiz qürurdan, xudpəsəndlikdən
qaçmaq, təvazökarlığa dəvət, qənaətlə yaşamaq və s. haqqındakı
mülahizələrilə qarşılaşırıq. Xüsusilə övlad məsələsi, ata-oğul münasibəti,
gəncliyin tərbiyəsi, ata qayğısı və s. ilə əlaqədar şairin maraqlı görüşləri
diqqəti cəlb edir. Şair ləyaqətli övladı valideyn üçün böyük səadət hesab edir:
Övladın iqbalı əgər yar olar,
Ata sevincindən bəxtiyar olar.
- deyərək gəncliyi cəmiyyətin gələcəyi hesab edir. Şair həm də gəncliyə
nikbin bir ruh aşılayaraq həyatı, gözəllikləri dərindən duymağı, ömrün ən
əziz çağını şad keçirməyi, mənalı ömür sürməyi təlqin edir:
Həyat aləmidir hər şeydən üstün,
Cavanlıq günüdür ən qiymətli gün.
Həyatdan yaxşı şey dünyada nədir?!
Gənclikdən gözəl şey bir əfsanədir.
Nizami təmiz ad, mənəvi gözəlliklər haqqında danışanda da ilk növbədə
gəncliyə üz tutur, yüksək əxlaq, təmiz mənəviyyat haqqında bu gün də öz
əhəmiyyətini itirməyən tərbiyəvi fikirlər söyləyir:
Dünyanın yarısı əgər xoş gündür,
Yarısı yaxşı ad qoymaq üçündür.
Yaxud Məhin Banunun Şirinə elədiyi nəsihətləri götürək. Burada da şair
gəncliyə müraciət edir, Məhin Banunun diliylə təmiz əxlaq haqqında danışır,
həya, ismət dərsi verir.
Nizami öz müasirlərini mübarizliyə, qarşıya çıxan maneələrə müqavimət
göstərməyə çağırır, çətinliklərə mərdliklə sinə gərməyi öyrədir:
Kimin ki, alnının aynası bərkdir,
Xoş günü dünyada o görəcəkdir.
Bənövşələr kimi utancaq olan
Dünyada boy atmaz heç vaxt, heç zaman.
Nərgiz gülü kitni utanmaz olan
Başı taclı olar, hər işi asan.
Nizami müasirlərini həmişə nikbinliyə, çətin anlarda da ümidi
itirməməyə, səbrli olmağa, qarşıya çıxan ağır vəziyyətə dəyanət göstərməyə
səsləyir. Şair bütün bunları çox təsirli, poetik bir gözəlliklə oxucuya
çatdırmağa çalışır. Misal olaraq yenə də Məhin Banunun Şirinə təsəlli verdiyi
səhnəni alaq. Dahi şair Şirinə təskinlik verən bu ağıllı qadının diliylə dediyi
öyüdləri məharətlə ümumiləşdirir:
Dedi: "Bir neçə gün səbr elə, çalış,
Heç kəs həmişəlik darda qalmamış.
Gül kimi tez açıb görünmə aşkar,
İti axan sular tez körpü yıxar...
Top kimi yıxılıb qalxsan yaxşıdır,
Hər yıxılan bir gün qalxacaq axır...
Bu günkü sərtliyə dözəsən gərək,
Kim bilir ki, sabah nə göstərəcək!"
Nizami hamını şad görmək istəyən, humanist bir sənətkar olaraq insanlara
xudpəsənd, xəbis olmamağı, xoşbəxtliyi digərlərilə bölüşdürməyi, şəxsi
şadlıqdan hamıya pay verməyi, öz səadəti ilə başqalarını da sevindirməyi
təlqin edir:
Təkbaşına kimsə dünyanı udmaz,
Təkcə bir insanın şadlığı tutmaz.
Ağıllılar bilir tək yesə bir kəs
Təklikdə də ölər, dost-aşna görməz.
Çay suyu olsa da sən içmə yalqız,
Dəniztək olarsan acı, qılıqsız.
Şairin qəhrəmanları da ətrafdakılarla belə davranır, öz sevinclərini yaxın
yoldaşlarla bölüşürlər. Vəfalı dost, yaxşı yoldaş haqqında şairin maraqlı
mülahizələri nəzəri cəlb edir.
Heç bir işdə olma yarsız, yoldaşsız,
Dünyada misilsiz Allahdır yalnız.
Dünyada çox iş var yoldaşdan aşar,
Yaman gündə çatar dada yoldaşlar.
Başqa bir yerdə:
Dost qəlbi torpaqdır, ona əl vursan
Əlin paka çıxar o saat, inan.
Belə haşiyə-hissələrdə şairin təsvir elədiyi hadisələrdən qəhrəmanların
vəziyyəti, psixoloji anları, onların ruhi, mənəvi halları və s. son dərəcə poetik
bir gözəllik, bədii sözün ecazları, həyatdan alınmış ibrətamiz məsəllər, təbii
bənzətmələrlə ifadə olunur. Dahi şair əsl sənətkar kimi öz qəhrəmanlarının
həyatı ilə yaşayır, sevincli günlərini məhəbbət və şadlıqla, kədərli
dəqiqələrini isə məyusluqla təsvir edir.
Belə anlarda şair bəzən bədbinliyə də qapanır, həyatın amansız
qanunlarından söz açır, dunyanın vəfasızlığını bildirir. O, təbiət təsvirlərini
də hadisələrə uyğun şəkildə tərənnüm edir. Azərbaycan təbiətinin
gözəlliklərini, xüsusilə Bərdənin çəmənliklərini, Kəpəz dağının və Göy gölün
fusunkar mənzərəsini oxucuya sevdirir. Bu təbiət təsvirləri hadisələri
tamamlayır. Şair hər bir hadisədən çıxardığı nəticəni qısa misralarla
yekunlaşdırır. Bu misralar atalar sözləri kimi mənalı səslənir.
Şair bir sıra Azərbaycan sözləri də işlədərək Qədir xan, Qara xan, Toğrul
xan ifadələrini ənənəvi Cəmşid, Nuşirəvan, Kəsra ifadələri kimi ədəbiyyata
daxil edir.
Qabaqcıl siyasi-ictimai əhəmiyyətli fıkirləri aydm və bədii ifadə etmək
bacarığı, dilinin yığcamlığı, hər fıkrin yeni və son dərəcə bədii məcazlarla
canlandırılması, söz ehtiyatının çoxluğu, şairin mübaliğə, təşbeh, istiarə,
təzad və s. bədii vasitələrdən yerli-yerində və məharətlə faydalanmaq qüdrəti
bu poemaya dünya şeir xəzinəsində layiqli yer tutmaq haqqı verir.
"Xosrov və Şirin" öz dərin məzmunu və yüksək şeiriyyəti, orijinal
kompozisiyası, dilinin bədiiliyi, obrazlar aləminin zənginliyi ilə Yaxın Şərq
ədəbiyyatında yaranan Nizami adı ilə bağlı yeni ədəbi məktəbin - Nizami
ədəbi məktəbinin ilk müvəffəqiyyətli nümunəsidir. Hələ
XIII əsrdə məşhur hind şairi Əmir Xosrov Dəhləvi (1253-1327) 1298-ci ildə
Nizaminin bu əsəri mövzusunda "Şirin və Xosrov" adlı poemasını yazmışdır.
Yaxın Şərq ədəbiyyatında Nizami ənənələrinin ilk davamçısı kimi
tanıdığımız bu qüdrətli səvətkar öz poemasında Nizami əsərindəki sosialictimai
kəskinliyi yumşaltmağa çalışsa da, əsasən Nizami ideyaları ilə bağlı
olmuş və şairin Şərq şeirinə gətirdiyi ölməz ənənələri izləmişlər. XIV əsr
Azərbaycan şairi Arif Ərdəbili isə ilk dəfə Nizami tərəfındən epik şeirdə
canlandırılan Fərhadı əsas qəhrəman götürərək özünün "Fərhadnamə"
poemasını yazır. Arif əsasən Azərbaycan ərazisində mövcud tarixi nişanələrə
istinad etsə də, Nizami əsərindən çox faydalanmış, dahi şairin əmək, zəhmət,
sənət haqqındakı yüksək fıkirlərini əks etdirən bir poema yaratmışdır. XV əsr
şairlərindən Marağalı Əşrəf də bu mövzuya müraciət etmişdir. Nizami
dühasından bəhrələnib şairin "Xəmsə"sinə özbək dilində layiqli cavab yazan
Əlişir Nəvainin "Fərhad və Şirin" əsəri də bu mövzuda yazılmış qiymətli
sənət nümunəsidir. Əlişir Nəvai "Xəmsə"sinə daxil olan digər poemalarında
olduğu kimi bu əsərində də Nizamini hörmətlə xatırlamış, dahi şairin
mövzularında əsər yaratmağı bir sınaq meydanı kimi aşağıdakı beytlə
qiymətləndirmişdir:
Sanma bu meydanda asandır durmaq,
Nizamilə pəncə-pəncəyə vurmaq
"Xosrov və Şirin" mövzusunda Kövsəri, Vəhşi Kirmani, türk şairlərindən
isə Ahi, Cəlili, Əhməd Rizvan, Lamii kimi şairlər də maraqlı əsərlər
yaratmışlar. Bu mövzu xalq ədəbiyyatında geniş yayılmış, Yaxın Şərq şairləri
Fərhad və Şirin adlarını qüdrət, məhəbbət, gözəllik, sədaqət, fədakarlıq rəmzi
kimi işlətmişlər. Aşıqlar tərəfındən xüsusi "Fərhad" dastanı yaradılmışdır. Bu
mövzu öz aktuallığını dövrümüzə qədər qoruyub saxlamışdır. Şairin anadan
olmasının 800 illiyi münasibətilə Azərbaycanın xalq şairi Səməd Vurğun
(1906-1956) özünün məşhur "Fərhad və Şirin" əsərini yazmışdır. Səməd
Vurğun öz böyük sələfinin zəhmət, mərdlik kimi ideyalarını əsas götürərək
onları əsrinin mühüm siyasi hadisələri ilə sənətkarcasına əlaqələndirmiş,
vətənpərvərlik, el məhəbbəti, vətən uğrunda qəhrəmanlıq kimi günün zəruri
problemləri ilə səsləşən cəhətləri ön plana çəkmişdir. Məşhur türk şairi
Nazim Hikmət də 1948-ci ildə qələmə aldığı
"Məhəbbət əfsanəsi" əsərində məhəbbət problemini xalqla bağlılıq, el
yolunda fədakarlıq kimi keyfıyyətlərlə zənginləşdirmişdir.
Müasir türk şairi Ceyhun Qansu özünün "Fərhad və Şirin" mövzusunda
yazdığı poemasında Fərhadı xalqına su yetirən fədakar qəhrəman kimi təsvir
etmişdir.
Göründüyü kimi, dahi Nizaminin mühüm bəşəri ideallar ifadə edən bu
ölməz əsəri həmişə görkəmli söz ustalarının ilhamına qüvvət vermiş, müxtəlif
əsrlərdə yaşamış sənətkarlar bu mövzuya dəfələrlə müraciət edib həmin
mövzuda yeni-yeni gözəl sənət əsərləri yaratmışlar.
"Xosrov və Şirin" əsəri Şərq məhəbbət poemalarının yaranmasında böyük
rol oynamışdır. Şərq ədəbiyyatında iki qəhrəmanın məhəbbət macərasından
bəhs edən poemaların əksəriyyətində Nizaminin bu əsərindən, xüsusən şairin
eşq haqqındakı mülahizələrindən geniş faydalanmışlar.
Nizaminin bu əsəri türk epik şeirinə də qüvvətli təsir göstərmiş, orta
əsrlərdən başlayaraq dəfələrlə türk dilinə tərcümə olunmuşdur. Hələ XIV
əsrin tanınmış türk şairi Əhmədi özünün "Cəmşid və Xurşid" adlı əsərində
Nizaminin bu poemasından faydalanmış, hətta oradakı bəzi parçaları, o
cümlədən məhəbbət haqqında yazılmış parçanı türkcəyə çevirmişdir. Bu növ
tərcümələrə Əhməd Rizvan, Cəlili kimi türk şairləririn "Xosrov və
Şirin"lərində də təsadüf etmək olur.
Nizaminin "Xosrov və Şirin" poeması XIV əsrin ortalarında yaşamış Qızıl
Orda şairi, xarəzmli olduğu təxmin olunan Qütb təxəllüslü şair tərəfindən
qədim özbək dilinə tərcümə edilmişdir. Qütb tərcuməsinin 1383-cü ildə
İskəndəriyyədə Bərgə Fəqih adlı qıpçaq bir ziyalı tərəfindən köçürülmüş
yeganə əlyazması Paris milli kitabxanasında saxlanılır. 1959-cu ildə həmin
əlyazması Polşa alimi Zaynçkovski tərəfindən əsərin foto surəti ilə birlikdə
yeni əlifba ilə iki cilddə nəşr edilmişdir. Qütb əsərin müqəddiməsində:
Qazantək qaynab uş sevda pişürdüm,
Nizami balidən həlva pişürdüm.
Xanım atınğa uş bu parsi dilni
Çevürdüm, tüzdüm uş nəzm üzrə qılnı.
- deyərək əsəri tərcümə etdiyini bildirir. İndi artıq elm aləmi üçün maraqlı
tədqitat obyekti olan, Qazanda və Daşkənddə dəfələrlə nəşr
olunan bu əlyazması təkcə özbək xalqının deyil, bütün türkdilli xalqların
mədəniyyət tarixinin öyrənilməsində dəyərli bir abidədir.
XV əsr türk şairi Şeyxinin "Xosrov və Şirin"i isə Nizami poemalarının ən
yaxşı tərcümələrindən biri kimi məşhurdur. Şeyxi bəzi fəsilləri ixtisar edib,
bir çox əhvalatlar əlavə etməsinə baxmayaraq, əsasən Nizami əsərinin dərin
məzmunu və bədii gözəlliyilə türk oxucusunu tanış edən dəyərli bir tərcümə
əsəri yaratmışdır. Şeyxi həmin tərcuməni Sultan Murada təqdim etdiyindən
qəhrəmanların ölüm faciəsini qəsdən tərcümə etməmişdir. Onun bu tərcüməsi
həmin mövzuda yazılan digər türk poemalarına da böyük təsir göstərmişdir.
Poema 1949-cu ildə görkəmli türk alimi Əli Nihat Tərlan tərəfindən
məzmunca türk dilinə tərcümə olunmuşdur. Bu tərcümədə Əli Nihat Tərlan
Nizami əsərinin məzmununu türk dilində qısaca nəql edərək, poemadakı bəzi
parçaları eynilə nəsrə çevirmişdir. Əsər Nizami poemasının eynilə sətri
tərcüməsi olmayıb məzmunun müxtəsər şəkildə türkcə əksidir.
1955-ci ildə isə türk yazıçısı Səbri Sevsevil Nizami poemasını tam şəkildə
lazımi şərh və izahlarla nəsrlə türk dilinə çevirmişdir. Ancaq Səbri Sevsevil
Vəhid Dəstgirdinin nəşrindən faydalandığından öz şərhlərində onun
dediklərini təkrar etmiş, əsərdə və şairin özü haqqındakı qeydlərində də
Vəhid Dəstgirdidən irəli gedə bilməmişdir. Tərcümədə şərhlərin bəzi hallarda
məzmun yerində işlənməsi və şairin bir çox mənalı beytləri, təbiət
mənzərələrinin təsvirinə həsr edilmiş giriş hissələrin ixtisar edilməsi
hallarına, ara-sıra məna təhriflərinə rast gəlinir.
"Xosrov və Şirin" əsəri 1947-ci ildə K.A.Lipskerov tərəfindən rus dilinə
tərcümə edilmişdir. Poema bir sıra Avropa dillərinə də tərcümə olunmuşdur.
Əsərin Azərbaycan dilinə tərcüməsinə isə XIX əsrdən başlanmışdır.
Poemanın ilk mütərcimlərindən biri Mustafa Ağa Nasirdir (1824-1873). Şair
tərcüməyə ömrünün sonlarında başladığından əsəri bütünlüklə tərcümə edə
bilməmişdir. Sonra XIX əsr şairlərindən İsmayıl bəy Nakam (1836-1906)
"Xosrov və Şirin"in Fərhadın Şirinə məhəbbətini təsvir edən hissəsini
tərcümə etmişdir. Poemanın orta əsrlər, eləcə də sonralar edilmiş bütün
tərcümələrində bir çox sərbəstliyə, ixtisar və əlavələrə, mütərcim
müdaxiləsinə yol verildiyindən onların heç birini orijinalın dəqiq əksi hesab
etmək olmaz.
"Xosrov və Şirin" əsərinin indiki mənada başa düşdüyümüz tərcüməsi
1947-ci ildə görkəmli şairimiz Rəsul Rza tərəfındən edilmişdir. Bu tərcümə
müəyyən dəyişikliklərlə 1948-ci ildə Azərbaycan Mədəni Rabitə Cəmiyyəti
tərəfindən ərəb əlifbası ilə də nəşr olunmuşdur.
Mütərcim öz tərcüməsini 1962-ci ildə elmi tənqidi mətn ilə yoxlayaraq,
yenidən işləmiş, bədii məna cəhətdən onu təkmilləşdirərək nəşr etmişdir.
Mütərcim heca vəzni ilə etdiyi tərcümədə orijinalın əsas məziyyətlərini
saxlamağa müvəffəq olmuş, Nizaminin bədii ifadələrini, aforizmlərini, dərin
məna ifadə edən hikmətli beytlərini Azərbaycan dilində dürüst ifadə edə
bilmişdir. Əvvəlki çaplarda nəzərə çarpan orijinaldan uzaqlaşma halları, bir
beyti bir neçə beytlə ifadə etmək və məna təhrifləri əsasən aradan
qaldırılmışdır. Bu tərcümə orijinala nə qədər yaxın olsa da, yenə də şairin
bəzi beytlərinin dəqiq verilməməsi halları özünü göstərirdi. Bu son nəşrdə isə
elmi redaktorun səyi nəticəsində ara-sıra görünən məna təhrifləri aradan
qaldırılmışdır.
Həmin nəşr mətnə verilən şərhlərin mükəmməlliyi və zənginliyi ilə də
əvvəlkindən fərqlənir.
Çətin anlaşılan beytlər və ayrı-ayrı sözlər sıra nömrəsi ilə kitabın axırında
izah edilmişdir.