Mir Cəlal Paşayev adına Milli Virtual Kitabxana

Ateizm allah(lar)ın varlığına inanmayan, allah(lar)ın varlığını bəyan edən dini təlim(lər)i rədd edən fəlsəfi-elmi mövqedir. Ateizm bütövlükdə hansısa bir qeyri və fövqəltəbii qüvvənin mövcudluğunu inkar etməkdir. Bu yazımda mən allahın var olub-olmadığına dair fikirlərimi yox, ateizmin nə olub-olmadığına dair fikirlərimi oxucularımla qısaca bölüşmək istəyirəm. Elə buna görə də, sərlövhədə ateizmi dırnaq içində yazmışam.
  
   ATEİZM FƏLSƏFƏDİR
  
   Başlayaq terminin mənasından. Allahı ifadə etmək üçün Qərb dillərində iki söz var, qədim yunan dilində teos (əslində theos) və latın dilində deus. "Ateist" hərfi tərcümədə "allahsız" deməkdir. Lakin "allahsız" deyəndə, biz zalım, vicdansız, həyasız kimi mənaları nəzərdə tutduğumuza görə bu söz "ateizm"in tərcüməsi ola bilməz.
   Qərb terminlərini dilimizə tərcümə edərkən, buna oxşar problemlərlə tez-tez rastlaşırıq. Məsələn, immoralizm və amoralizm terminlərinin ikisi də dilimizə hərfi tərcümədə "əxlaqsızlıq" kimi səslənir. Ancaq terminoloji baxımdan bunların arasında çox ciddi fərq var. İmmoralizm öz təfəkküründə, dünyagörüşündə və yaxud yaradıcılığında dünyaya, həyata əxlaq bucağından baxmamaq deməkdir. Yəni varlığı etizasiya etməmək, əxlaqiləşdirməmək, necə varsa o cür baxmaq, umacaqsız, "-malı"sız, "-məli"siz təhlil etmək deməkdir. Məsələn, Niçe (Nitsşe), Froyd (Freyd), Haydeqer (Haydegger) kimi şəxslər belə ediblər. Amoralizm isə mövcud moral tələblərə əməl etməmək, bir sözlə, əxlaqsızlıq, pozğunluq etmək deməkdir. Bizim gündəlik danışıq dilimizdə işlənən "əxlaqsız" sözü amoralist mənasındadır. Beləliklə, Niçe, Froyd, ya da Haydeger əxlaqsız filosoflar yox, immoralist filosoflardır. İmmoralizmin isə dilimizdə tərcüməsi yoxdur. Ateizm də belə, hələlik tərcüməsiz terminlərdən biridir. Ona görə də, "ateizm"i tələm-tələsik, ya da demoqoji-populist bəd niyyətlə "allahsızlıq" kimi tərcümə etmək olmaz. Onu elə olduğu kimi saxlamaq lazımdır.
   Ateizm anlayışının tarixi qədim yunan mədəniyyətində e.ə. V əsrə gedib çıxsa da, o, XVIII əsrdə yəhudi-xristian allahına inamsızlıq dünyagörüşü kimi Avropada meydana gəlib. Vaxtilə (XVI-XVII əsrlərədək) ateistlik Qərbdə də təhqir sözü idi. Qərbdə ilk dəfə özünə ateist deyən fransız maarifçi filosofu baron Holbax (XVIII əsr) olmuşdur. Keçmişdən və Şərqdən fərqli olaraq, indi Qərbdə ateistlik daha alçaldıcı xarakteristika deyil. Zənnimcə, bizim dindarlar elə indinin özündə də təxminən belə təsəvvür edirlər və yaradırlar ki, allahı inkar etmək gözgörəsi yalan danışmaq, başqasına şər atmaq, öz atasını danmaq kimi həyasız, alçaq, vicdansız bir davranışdır.
   Z.A.Tajurizina (Tazhurizina) post-sovet ölkələrdə ateizmin dərhal əxlaqsızlıq, yalançılıq, fitnəkarlıq kimi ən pis insani keyfiyyətlərlə eyniləşdirilməsinə diqqəti cəlb edərək yazır ki, hər yerdə olduğu kimi, ateistlərin də içində pozğunlar, şöhrətpərəstlər, alçaqlar ola bilər, necə ki, dindar olmaq da hələ mənəviyyat mücəssəməsi olmaq deyil. Lakin bütövlükdə ateizm, daha dəqiq ifadə ilə, Avropa ateizmi ən az başqa "-izm"lər qədər müstəqil, ciddi, mürəkkəb və hörmətəlayiq fəlsəfi konsepsiyadır. Elmi ədəbiyyatda bolşevik-sovet ateizmi ateizmin xüsusi növü kimi qeyd edilir və o, Avropa ateizmindən fərqləndirilir.
   2005-ci il statistikasına görə, İsveç əhalisinin 45-85%-i, Vyetnamın 81%-i, Danimarkanın 43-80%, Norveçin 31-72%-i, Yaponiyanın 64-65%-i, Finlandiyanın 28-60%-i, Fransanın 43-54%-i ateistdir. Dünyada təqribən 1 milyarda yaxın insan ateistdir.
   Filosoflardan ateist olan və bunu ifadə edənlərdən bir neçəsi: Protaqor, Epikur, D. Didro, P.-H. Holbax, D. Yum, L. Foyerbax, M. A. Bakunin, K. Marks, A. Şopenhauer, F. Niçe, M. Haydeqer, B. Rassel, K-R. Popper, J.-P. Sartr, A. Kamyu, A. Ayer, R. Rorti, P. Sloterdik. Fəlsəfələrindən ateizm çıxan filosoflardan bir neçəsi: C. Lokk, İ. Kant, F. Hegel. Xalq təsəvvüründə məşhur adamlardan ateist olanlardan bir neçəsi: Ç. Darvin, M. Tven, Z. Froyd, B.Şou, M.Prust, Ç.Çaplin, B.Qeyts, A.Azimov, E.A.Po, K.Saqan.
  
   ALLAH MÜBAHİSƏLİDİR
  
   Orta əsrlərdə İbn Sina kimi nəhəng mütəfəkkir (mənim ona böyük hörmətim var) allahın zatını var olmaq hesab edərək, sanki "allah" adını "var" adı ilə eyniləşdirirdi. Belə olan halda "var" necə var olmaya bilərdi ki. Məsələnin belə qoyuluşunda, allah var olmaya bilməz. (Xristian filosofu Anselmusun ontoloji allah isbatıdır bu əslində). Bu görüş allahın mövcud olmamasına heç ayaq yeri də qoymur. Lakin belə şeyləri yalnız Orta əsrlərdə etmək olardı. J. N. Fayndlinin də dediyi kimi, "allah var olmaya bilməz" hökmünün doğruluğu məntiqən zəruri deyildir. Məntiqdə zəruri hökmlər tautoloji quruluşda olurlar, məsələn, "dairə yumrudur", "zənci qaradır" kimi. Zəruri olaraq doğru olan hökmlər əslində yeni heç nə demir, belə ki, dairənin zəruri olaraq yumru həndəsi fiqur, zəncinin qara rəngli adam olduğunu mən onsuz da bilirdim. "Tautalogiya" eyni fikri təkrarlamaq deməkdir. "Zənci" anlayışında qaralıq, "dairə" anlayışında yumruluq mənası immanent olaraq, əvvəlcədən var, amma axı "allah" anlayışında "var olmaq" mənası zəruri olaraq yoxdur! Allah mübahisəlidir. Tolerantlıq da məhz bunun qəbul edilməsindən başlanır. Tolerantlıq nəzakət norması deyil, dərin sualların cavablarında haçalanmanın qəbul edilməsidir. Allahın var olub-olmaması da birmənalı deyil. Yekun olaraq, ateizm nə başıxarablıq, nə şeytanlıq, nə də xəyanətdir. O, fəlsəfi mühakimədir.
  
   İSLAMDA ATEİZM
  
   İslamda fərdi səviyyədə ateist olmayıb. Mən bildiyimə, islam tarixinə allahın varlığını inkar edən şəxs adı daxil olmayıb. Buna görə də, islam terminologiyasında ateistə tam adekvat termin yoxdur. Kafir, mülhid, zındıq, dəhri terminlərinin heç biri ateistə tam uyğun deyil və bu çox təbiidir. Kafir - Məhəmməd peyğəmbərin yaşadığı dövrdə onun peyğəmbərliyini qəbul etməyənlərə onun özünün verdiyi addır. "Kim allahın nazil etdiyi (hökmlər) ilə hökm etməsə, bax, onlar əsl kafirlərdir" (Maidə, 44). Məncə, "kafir" termini islamdan əvvəlki cahiliyyə ateistliyinə, yəni ərəb bütpərəstliyinə daha çox uyğun gəlir. Amma özləri bilən məsləhətdir. Mülhid din yolundan çıxan, allaha iman etməyən şəxsə deyilir. Bu termin nadir hallarda işlədilir. Zındıq atəşpərəstlərin kitabı Zend Avesta (Şərhli Avesta) adından götürülüb, zendçi, məcusi, atəşpərəst deməkdir. Ərəblərin islamdan qabaq bizə və farslara verdikləri addır. Dəhri hər bir şeyin və hadisənin zamanda və zamanla, yəni təkamüllə baş verdiyinə inanan materialistlərə verilən addır. Dəhri zaman deməkdir. Dəhriyyun varlıqda əsas qüvvənin zaman olduğunu iddia edən zarvaniliyin islam arealında davamıdır. Zındıqlıq kimi dəhrilik də əcəm (qeyri-ərəb) mənşəlidir və bu çox düşündürücüdür... Deməli, ərəblər öz zülmkar işğalçılıqlarına dini don geyindirir və onlara müqavimət edənləri zındıq, dəhri kimi adlarla alçaldırdılar.
  
   ATEİZMƏ EHTİYAC VAR
  
   Bəziləri qəsdən, bəziləri sadəlövhlükdən, bəziləri əzbərçi tənbəllikdən gənclərdə elə bir təsəvvür yaratmağa çalışırlar ki, guya din yeganə, alternativsiz dünyagörüşüdür, allah qeydsiz-şərtsiz sübut edilmiş mütləq həqiqətdir, Məhəmməd peyğəmbərin məhz allahın sözünü ərəblərə çatdırması elmi faktdır, bütün dünya yavaş-yavaş müsəlman olmaqdadır, islam dini ən mükəmməl dindir və s. və i. Açıq-aşkar dinə qeyri-dini analizlər verən, dini qeyri-dini formada izah edən intellektuallar ölkəmizdə hələ ki yoxdur, dinə qarşı onu balanslaşdıran cəbhə hələ ki formalaşmamışdır. Din açıq cəbhədə bombardman edir. Elmi-fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən əks arqumentlərin səslənməsinə indi böyük ehtiyac var.
   Son hadisələr göstərdi ki, əgər siyasi hakimiyyət qarşısını almasaydı, cəmiyyət dini təbliğata qarşı özü-özlüyündən antibiotik ifraz edə bilməyəcəkdi. Məncə, din məsələsində biz dövlət aparatında oturan ağıllı adamlara kömək etməliyik. Yoxsa elə təəssürat yaranır ki, siyasi hakimiyyət dinin arqumentləri qarşısında guya cavabsız və gücsüzdür və guya elə buna görə də o, zora əl atır. Cəmiyyət özü dinə qarşı intellektual cavablar verə bilməsə, onda elə görünəcək ki, guya ölkəmizdə dünyəvi dövlətə qarşı dini-şəriət dövlətinin ciddi elektoratı var və biz guya dini genişlənməni sivil yolla deyil, yalnız zor tətbiq edərək dayandıra bilirik. Biz humanistlər bu təəssüratın səhv olduğunu sübut etməliyik. Çox təəssüf ki, müxalifət mətbuatı iqtidarın din probleminə qarşı profilaktik tədbirlərini ümummilli məsələ saymır və müxalifətçilik etmək naminə müxalifətçilk edərkən dinin tərəfinə keçdiyini unudur. Mən öz ağlımca bunu səhv sayıram. Görünür, bu imtahanı da verməliyik biz. Dinin ağır zopası başımıza dəyməlidi. Halbuki biz dinin ictimai şüurda özünə möhkəm yer etməsi ehtimalından distopiya kimi qorxmalıyıq. Zənnimcə, hələlik nə azərbaycan xalqı, nə siyasi müxalifət, nə də azərbaycanlı dindar dinin nə olduğunu, daha doğrusu, nə ola biləcəyini yaxşı başa düşmür. Bu, çox qorxulu haldır.
  
   KİMDİR ATEİST?
  
   Hər bir dövrün, hər bir dinin, hər bir təfəkkür səviyyəsinin öz ateistik anlayışı var. Burada "ateizm"in dinsizlik mənası da üzə çıxır. Hansısa dindəki allah təsəvvürünə inana bilməyən şəxs ateistdir, yəni allahsızdır, yoxsa dinsiz? Buddhizm dininin peyğəmbəri Buddhanın dinində, Daoizm dininin peyğəmbəri Lao Tsenin dinində allah iştirak etmir, bunlar ateist dinlərdir. Belə çıxır ki, peyğəmbər Buddha, peyğəmbər Lao Tse ateistdirlər. Qəribə səslənir, elə deyil? Amma belədir.
   Gəlin, xatırlayaq ki, Məhəmməd peyğəmbərin özünü qəbilədaşları nə ilə günahlandırırdılar? Lutu, Uzzanı, Mənatı rədd etdiyinə, dindən çıxdığına görə günahlandırırdılar. Hesab edirdilər ki, o, "Məkkənin qızları" adlandırılan bu üç bütü (bunlar qadın allahlar, ilahələr idilər) Məhəmməd təhqir etmişdir. O, məkkəlilərin dinini rədd edir, amma allahı qəbul edirdi! Bu gün müsəlmanlar ateistə nə cür baxırlarsa, vaxtilə Məhəmməd peyğəmbərə də elə o cür baxıblar.
   Ümumiyyətlə, yeni meydana gələn dini cərəyanlar hakim din tərəfindən həmişə ateistliklə günahlandırılıblar. İlk xristianlar politeist yunan dini tərəfindən, ilk buddhistlər hinduistlər tərəfindən, o cümlədən də ilk müsəlmanlar bütpərəst ərəblər tərəfindən. Bir müddət sonra allahın monopoliyası uğrunda mübarizə başlayır və hər iki tərəf bir-birini ateistlikdə günahlandırır. Ümumiyyətlə, dini düşərgə "ateist" sözünün kütlələrin qulağında alçaldıcı mənasından istifadə edərək, dinlə konfliktdə olan bütün təlimlərə və şəxslərə qarşı bu damğadan istifadə etmişdir və edir. Göydə allaha səcdə etməyən "iblis" obrazına Yerdə ateist (kafir) uyğun gəldiyinə görə, kafir şeytanın tərcümanı sayılmışdır. Bir ideologiya kimi din bu bicliyi ilə tarix boyu bütün opponentlərini alçalda bilmişdir.
   Bu problem onunla əlaqədardır ki, istər teologiyada, istər fəlsəfədə, istərsə də müqayisəli dinlər tarixində nə vahid allah təsəvvürü təsbit etmək, nə də vahid bir din tərifi vermək mümkün olduğuna görə ateizm kateqoriyasına vahid məna vermək çətindir. Yuxarıda da dediyim kimi, hər dövrün, hər səviyyənin, hər dinin öz ateizmi var. Məni islam dininin ateizmi maraqlandırır.

 
 ATEİZMƏ YAXIN ANLAYIŞLAR
  
   Ateizmə əks anlayış teizm anlayışıdır. "Teizm" dünyanı yaradan, amma özü dünyadan kənarda dayanaraq, istədiyi vaxt dünya işlərinə müdaxilə edən, məsələn, peyğəmbər göndərən, əvvəlki dinləri, yaxud ayələri ləğv edən personal bir allaha inam mövqeyidir. Dindar teistdir.
   "Deizm" dünyanı yaradan və onu birdəfəlik quran allah fikrini qəbul edir, amma allahın dünyaya müdaxiləsini qəbul etmir. Bu, o deməkdir ki, deizm allaha inanır, amma dini (və peyğəmbəri) rədd edir. Yəni deist ateist deyil, antiklerikalistdir.
   "Panteizm" hər şeyin allah və allahın da hər şey olduğunu hesab edən mövqedir. "Panteizm ateizmin evfemiyasıdır" (Şopenhauer).
   Fəlsəfədə skeptisizm və aqnostisizm anlayışlarının da ateizmə aidiyyəti var.
   Skeptisizm, skeptiklik qədim yunan dilində "skepsis" (şübhə) sözündən olub, mənası şübhə ilə yanaşaraq son qərarı verməmək, verə bilməmək deməkdir. Stoa fəlsəfəsindən gəlmə belə bir anlayış var: "isosteniya". Mənası ekvivalent arqumentasiya deməkdir. Bu, o deməkdir ki, mübahisə doğuran məsələdə qarşı tərəflərin qarşılıqlı olaraq əleyhinə və lehinə irəli sürdükləri dəlillər eyni çəkidədirlər. Bu, isosteniya hadisəsidir. Bu anlayışa mən islam fəlsəfəsində "takafu-u-ədillə" şəklində təsadüf etmişəm. Yəni allahın lehinə dəlillər onun əleyhinə dəlilləri üstələyə bilmir. "Allahın olmaması ən azından ehtimal daxilindədir" (Ayer).
   "A-qnostisizm" sözündəki "qnos" (bilik) sözünü azərbaycanlı oxucu "pro-qnoz" (qabaqcadan-bilmək) sözündən tanıyır. Aqnostisizmin mənası "bilinməsi qeyri-mümkünlük, bilinməzlik" deməkdir. Aqnostik hesab edir ki, allahın nə var olduğu, nə də olmadığı kimi mövzularda insan heç nə bilə bilməz. Skeptisizm "allah haqqında bilik əldə edə bilə bilmərik" demir, əksinə, edə bilərik, sadəcə olaraq "son nəticədə qərar verə bilmərik" deyir. Aqnostisizm isə ümumiyyətlə, allah kimi problemlərin insan idrakına əbədi olaraq qapalı olduğuna inanır. Aqnostik allah haqqında danışmağı mümkün saymır, danışılanları da uydurma hesab edir.
  
   ZƏİF VƏ GÜCLÜ ATEİZM
  
   Hər bir halda insanların dinə bir-birindən fərqlənən iki münasibətini ayırd etmək mümkündür. Belə ki, bir var elə-belə inanan olmaq (bizim kənd-kəsəkdə yaşayan əhalimizin əksəriyyəti ta qədimdən belə müsəlmandır); bir də var son vaxtlar ölkəmizdə peyda olmuş nurçuluq, vəhhabilik, İran şiəçiliyi kimi ideoloji islamçılıq. "Müsəlmanlıq" ilə "islamçılığı" ayırmaq lazımdır. Birincilər dinə öz dünyagörüşlərində və yaşayışlarında minimum şəkildə yer verirlər, ikincilər isə dini təbliğatla, cəmiyyətdə siyasi və başqa törəmələri ola biləcək ideoloji dindarlıqla məşğul olurlar. (İdeoloji islamçılar sadə xalq müsəlmançılığını "bozbaş mollaçılığı" adlandırıb bəyənmirlər. Çünki sadə xalqın islama olan qeyri-ciddi münasibəti onları təmin etmir).
   Dinə bu iki münasibətə təxminən paralel olaraq, elmi ədəbiyyatda ateizmə də iki münasibət qeyd edilir: güclü (pozitiv, ifadə edilən) və zəif (neqativ, ifadə edilməyən) ateistlik.
   Zəif ateist allah haqqında düşünməmiş ateistdir. O, ateist olduğunu heç bilmir də, soruşsan bunu ifadə etməkdə çətinlik çəkər. Zəif ateistlik allaha və dinə laqeyd olmaq mövqeyidir. Elmi şüurda olan insanlar, zənginlər, uşaqlar anadangəlmə zəif ateistlərdir. Güclü ateist isə ateizmi şüurlu şəkildə seçən və bunu ifadə də edəndir. O, nə üçün ateist olduğunu deyə bilər.
   Zəif (neqativ) ateistin mövqeyi: "Mən əmin deyiləm ki, allah(lar) var".
   Güclü (pozitiv) ateistin mövqeyi: "Mən əminəm ki, allah(lar) yoxdur".
   Zəif (neqativ) ateizm passiv ateizmdir. Güclü (pozitiv) ateizm aktiv ateizmdir. Neqativ ateist allahın var olmadığını iddia etmir, sadəcə passiv olaraq allahın varlığını inkar edir (latınca "neqare" edir). Pozitiv ateist isə aktiv olaraq irəli sürür (latınca "ponere" edir) ki, allah yoxdur.
  
   ATEİSTLİYİN DƏRƏCƏLƏRİ
  
   Zəmanəmizin məşhur ateistlərindən və din tənqidçilərindən biri, təkamül nəzəriyyəsini genetika ilə birləşdirən, görkəmli ingilis bioloqu R. Doukins (Richard Dawkins) insanların allaha münasibətini daha təfsilatlı olaraq 7 maddə ilə belə sıralayır:
   1. Allahın varlığı 100%-lik ehtimaldır. Bu şəxs teistdir, allaha inanır. K.Yunq demişkən, mən allahın varlığına inanmıram, onun var olduğunu bilirəm.
   2. Allah çox böyük ehtimalla var, amma bu ehtimal 100% deyil. Belə bir şəxs faktiki olaraq allaha inanır. O, belə düşünür: "Allahın varlığını mən tam əminliklə deyə bilmərəm, amma mən ona inanıram və həyatımı onun varlığını nəzərə alıb yaşayıram".
   3. 50%-dən yuxarı, amma çox da yüksək olmayan ehtimalla allah var. Belə bir şəxs teizmə meyl edən skeptikdir. O, belə düşünür: "Mən qəti əmin deyiləm, amma allaha inanmaq istəyirəm".
   4. 50%-50% mövqeyi. Bu şəxs tamamilə bitərəf agnostikdir.
   5. 50%-dən aşağı, amma çox da aşağı olmayan ehtimalla. Belə bir şəxs ateizmə meyl edən skeptikdir. O, belə düşünür: "Mən allahın olub-olmadığını bilmirəm, mən skeptikəm".
   6. Allah çox kiçik ehtimalla var, amma bu ehtimal 0% də deyil. Bu şəxs faktiki olaraq ateistdir, allaha inanmır. O, belə düşünür: "Allahın olmamağını mən tam əminliklə deyə bilmərəm, amma zənnimcə, onun mövcud olmasına demək olar ki, ehtimal yoxdur və mən öz həyatımı onu nəzərə almadan yaşayıram".
   7. Allahın varlığına heç bir ehtimal yoxdur. Bu şəxs güclü ateistdir. Onun fikri belədir: "Mən allahın varlığına inanmıram, mən bilirəm ki, heç bir allah yoxdur".
   Doukinsin bu bölgüsü çox praktiki bölgüdür. Çünki nə inananların inamı, nə də inanmayanların inamsızlığı eyni şiddətdə olur. Qoy, hər kəs dinə münasibətinin şiddətini dəqiq müəyyən etsin. Cəmiyyətimizin "inananlar" və "inanmayanlar" cəbhələrinə parçalanmasının qarşısını almaqdan ötəri mən Doukinsin bu bölgüsünü çox faydalı hesab edirəm. Çünki Quran inananlarla inanmayanları müasir sivil cəmiyyət üçün çox təhlükəli ola biləcək şəkildə qarşı-qarşıya qoymuşdur.
  
   ALLAH FİKRİ ANADANGƏLMƏDİRMİ?
  
   Dindara elə gəlir ki, ateist allahı qəsdən inkar edir. Yəni ateist allaha inana bilməyən yox, inanmaq istəməyən və yaxud inansa da, bunu qəsdən inkar edəndir. Ancaq qəbul edilməlidir ki, insan fərd olaraq öz axtarışlarında allah ideyasına gəlib çıxmaya da bilər. Qərbdə "Allah ideyasının tarixi" mövzusunda elmi-fəlsəfi əsərlər yazırlar. Başa düşmək lazımdır ki, daha allah bəşəriyyətin təfəkkür tarixində axtarılır, göylərdə yox.
   Allah fikri və yaxud allaha inam anadangəlmə (a priori, fitri) zad deyil. Bunlar propaqanda məqsədilə uydurulmuş psevdo-elmi nəzəriyyələrdir. Heç bir psixologiya kitabı, heç bir beyin tədqiqatçısı insanda anadangəlmə allah fikrinin mövcudluğunu iddia etmir. İnsan doğularkən zehni ağ lövhə (tabula rasa) kimi olur. Sartr eksistensializmindən sonra insana anadangəlmə xas olan mahiyyətdən danışmaq isə savadsızlıqdır. "İnsan" hər şeydən fərqli olaraq özü öz mahiyyətini seçən azadlıqdır. İnsana fitrətən verilmiş heç bir mənsubiyyət yoxdur!
   İnsanın anadangəlmə müsəlman doğulması fikrini ortaya atmaqda məqsəd, ateisti vicdan əzabı hiss etmədən və ictimai rəyi qıcıqlandırmadan cəzalandıra bilməkdir. Əgər insan az və ya çox dərəcədə allah fikri ilə, hətta hazırcana müsəlman doğulursa (bəs niyə onda o, sünnətsiz doğulur?), onda belə çıxır ki, allahı inkar etməklə, o bunu ya qəsdən edir, ya da o, qeyri-təbiidir, manyak kimi bir şeydir. Məntiq bundan ibarətdir.
   Əgər faciəvi şəkildə yanılmış ateisti dəhşətli o dünya cəzası gözləyirsə, belədə dindar onun taleyinə nə üçün ağlamır, əksinə, onu birdəfəlik susdurmaq istəyir? Axı allahın vədinə görə, hər kəs öz şəxsi cəzasını çəkəcək, bundan dindara nə? Bəlkə ateist fikirlər onları boylanıb baxmaq istəmədikləri öz dünyaları ilə üzləşdirmiş olur? Bəlkə ateist onların ört-bas edib, özlərindən də gizlətdikləri, heç gizlətdiklərini də bilmədikləri şübhələrinə tərcümanlıq edərək narahatçılıq törədir? Mən dindarların arasında, ateistə dərindən və arxayınlıqla təbəssüm edən mömin təsəvvür etmək istəyirəm. Elə bir təbəssüm ki, tutalım, mən öz din tənqidlərimdən utanım.
  
   NƏ ÜÇÜN ATEİZM?
  
   Bəşərin dindən başqa heç bir sərvətinin olmadığı qədim dövrlərdə (o cümlədən islam dininin də yarandığı quldarlıq quruluşu dövründə!) din təkbaşına insanın bütün dünyagörüşünü ifadə edirdi: onun estetik zövqünü, həyat və ölüm haqqındakı təsəvvürlərini, təbiət hadisələrini izahını, qorxularını, xoşbəxtliyini, təsəllisini, arzularını, əxlaqi normalarını, ayrı-ayrı dəyərlərini, dəyərlər şkalasını, həyat tərzini və s. Bir sözlə, "all in one". Qədimdə din məhz bu mənəvi-insani meyar rolunu oynayırdı. Hesab edilirdi ki, əxlaqlılığın da, ağıllılığın da, zövqlülüyün də, yaxşı adam olmağın da meyarı məhz dinə olan münasibətdir. Allaha inanmırsansa, dinə şübhə ilə yanaşırsansa, deməli, bir insan kimi ölümə layiqsən! Bu gün Katolik Kilsəsi inkvizasiya üzündən xəcalət çəkir, üzr istəyir. Belə də olmalıdır. İslam isə hələ də elə hesab edir ki, insanların ən dəyərlisi müsəlman olandır.
   İslam dini Məhəmməd peyğəmbər tərəfindən əxlaqi normalar və qanunlar toplusu kimi düşünülüb. "Din" ərəb dilində elə bu deməkdir əslində. Qədim yunanların "politeia" (konstitusiya), qədim türklərin "törə" dedikləri kodeksə ərəblər "din" deyiblər. Burada elə də dərin bir hikmət yoxdur. Məhəmməd qədim ərəb dövlətinin qurucusudur. Sadəcə olaraq, o, öz hakimiyyətinə ilahi yolla legitimlik qazandırıb. Ona görə də, səmavi konstitusiya kimi islamı rədd etmək dünyəvi mənada cinayət etmək, ictimai asayişi pozmaq, dövlətə xəyanət etmək kimi bir şey hesab edilib. İslamın həm din, həm də dövlət kimi qurulmuş olması, Məhəmmədin də həm peyğəmbər, həm də dövlət quran sərkərdə-siyasətçı olduğu tez-tez nəzərdən qaçırılır. Böyük Babək Xürrəmdinin həm siyasi baxımdan qiyamçı, həm də dini baxımdan günahkar hesab edilməsinin səbəblərindən biri də budur. Çünki ərəblər təkcə torpaq işğalçıları deyildilər. Bir ərəb fərdi üçün, ərəbləri bir millət kimi quran, onları tarixə gətirən, səhralardan saraylara yüksəldən islamı rədd etmək nə qədər böyük nankorluq və xəyanətdirsə, bir azərbaycanlı üçün eyni davranış, əksinə, o dərəcədə öz ruhunu işğaldan xilas etməkdir!
   Din daha meyar funksiyası daşımır, o, daha insanın kimliyini, necəliyini ifadə edəcək diapazonda deyil. Ona görə də, dindən çıxan avtomatik olaraq insanlıqdan da çıxmır! İndi deyəcəklərimlə antipodlarımın əlinə özüm-öz əleyhimə "yaxşı" faktlar vermiş olsam da, məni sevən bəzi oxucularımı bəlkə məyus etmiş olacağamsa da, fəlsəfi dünyagörüşümü gizlətməyəcəyəm: Nəinki dindən, xalqdan çıxmaq da insanı insanlıqdan çıxarmır! Nəinki xalqdan, vətəndən çıxarılmaq da insanı insanlıqdan çıxarmır! Nəinki vətəndən, övladlıqdan çıxarılmaq da insanı insanlıqdan çıxarmır! Nəinki övladlıqdan, ənənəvi namus kodeksindən, cinsi mənsubiyyətdən çıxmaq da insanı insan olmaqdan çıxarmır!
   Niyəmi? Mən yenə Sartr eksistensializmini xatırladıram: insan heç bir şey deyil, onun heç bir borcu, heç bir vəzifəsi, heç bir funksiyası yoxdur, o, öz azadlığıdır! Mən buna inanmışam ki, yalnız bir şey insanı insan olmaqdan çıxarır: azad yaşamamaq! Azad olmayan - böyük mənada insan deyil. İnsanlıq - azadlıqdır! Dinini yox, azadlığını itirən insanlığını itirir. Allaha inana bilməyən yox, azad ola bilməyən - insan deyil.
  
 
   ALLAHIN TELEOLOJİ İSBATI VƏ TƏNQİDİ
  
   Bu isbat allah isbatlarının ən yayğın olanıdır. Bu isbatı demək olar ki, hamı bilir. İslamda bu isbata "nizam dəlili" adı verilir. Çünki bu isbatda təbiətin nizamlılığından çıxış edilir. "Teleologiya" (teleoloji) qədim yunan dilində "telos" (məqsəd) sözündəndir. Bu isbata ona görə belə bir ad vermişlər ki, bu isbata görə, təbiətdəki nizam özbaşına, kor-təbii təsadüfən ortaya çıxa bilməz, arxasında məqsədli, şüurlu bir varlıq dayanmalıdır. Bu da allahdır! Allah isbat edildi.
   Bir az da geniş izah edim. Biz təbiətdə daim nizamlılıq, planlılıq, düzüm görürük. Təbiətin istənilən prosesində kifayət qədər heyrətamiz qanunauyğunluqlar var. Adətən bu isbata verilən misal saat misalıdır. Necə ki, mürəkkəb bir mexanizm kimi saat özbaşına, kor-təbii, təsadüfən, damdandüşmə meydana gələ bilməz və mütləq bu mexanizmin arxasında hansısa bir məqsədli, ağıllı bir qüvvə dayanmalıdır; onda saatdan milyard dəfələrlə çox dərəcədə mürəkkəb olan təbiət mexanizminin də ağıllı, məqsədli, plan quran yiyəsi, yaradıcısı, memarı olmalıdır. Bax, bu, allahdır. Beləliklə, allah isbat edildi.
   Fəqət tarix boyu bu isbat mütəfəkkirlər tərəfindən müxtəlif tənqidlərə tuş olmuşdur. İndi gəlin bu tənqidləri bir-bir öyrənək:
   Birinci tənqid: Bu isbatda təbiətdə nizamın olmasından çıxış edilir. Soruşulur ki, əgər təbiət indi olduğu kimi yox, başqa bir formada olsaydı onda o, "nizam" sayılmayacaqdı? Nədir axı nizam? Məsələn, insan ikigözlü deyil, üçgözlü olsaydı, yağış göydən yerə yağmayıb, yerdən yuxarı fışqırsaydı və s. bu, nizam olmayacaqdımı? Onda belə çıxır ki, nizam deyilən fenomenin yalnız və yalnız bir variantı var və o da bizim planetimizdə gördüyümüzdür. Başqası yoxdur. Belə çıxır ki, bu isbatda mövcud olmağın müəyyən variantlarından birinə (bizim təbiətə) ixtiyari olaraq "nizam" adı verilir və sonra da bu nizamın arxasında bir memarın - allahın - dayanması məntiqi zərurətə çevrilir.
   İkinci tənqid: Təbiət doğrudanmı nizamlıdır? Bir neçə dəqiqə ərzində minlərlə insanı məhv edən zəlzələlər, qasırğalar, vulkanlar, daşqınlar, sellər, epidemiyalar nizamdırmı? İnsan orqanizmində kor bağırsaq nizamdırmı? Kişi bədənində məmələrin varlığı nizamdırmı? Bəşər sferasında baş verən qətllər, genosid, müharibələr, aclıq nizamdırmı?  

   Üçüncü tənqid: Bu isbatda paralogizm (bilmədən edilmiş məntiqi səhv) var. Belə ki, tək-tək şeylərə baxaraq, onların nizamla qurulduqlarından çıxış edib, bununla da onların memarının (allahın) olmasını isbat etmək istərkən, buraxılan məntiqi səhv ondan ibarətdir ki, isbat prosesində yolverilməz analogiya qurulur: çünki bütöv dünya ilə ayrılıqda götürülmüş bir şey arasında analogiya qurmaq olmaz: dünyanın özü dünyadakı şey(lər) kimi deyil! İsbatda isə dünyadakı şeylərdən çıxış edib, sonda bütün dünya üçün nəticə çıxarılır. Digər tərəfdən isə məşhur Qeştalt (Gestalt) prinsipinə görə, tamın hissələrinin cəmi tamın özünə bərabər deyil, ondan azdır. Başqa sözlə, dünya dünyadakı şeylərin cəminə bərabər deyil, ondan artıqdır.
  
   ALLAHIN KOSMOLOJİ İSBATI VƏ TƏNQİDİ
  
   Bu isbat kosmosun, yəni dünyanın varlığından, daha doğrusu, dünyanın mövcudluq səbəbindən çıxış edir. İslamda bu isbata "hüdus (yaradılış) dəlili" adı verilir. "Kosmologiya" (kosmoloji) kosmosun meydana gəlməsini izah edən təlimlərə, elmi nəzəriyyələrə, o cümlədən, dini rəvayətlərə verilən ümumi addır. Bu isbata da ona görə bu ad verilmişdir ki, o, allahı kosmosun yaradılış səbəbi kimi isbat etməyə çalışır.
   Allahın kosmoloji isbatına görə, dünyada gördüyümüz hər bir şey hansısa bir səbəbin nəticəsidir. Səbəbini bilmədiklərimiz var, amma səbəbsiz olan heç nə yoxdur bu dünyada. Hər bir səbəb başqa bir səbəbin nəticəsidir, öz növbəsində bu sonuncu səbəb də başqa bir səbəbin nəticəsidir və bu beləcə uzanıb gedir. Burada qarşımıza iki variant çıxır: ya bu səbəblər zəncirini sonsuzadək uzatmalıyıq, ya da bu zəncirin hansısa halqasında dayanmalıyıq. Sonsuzadək getməsi absurddur, ağlabatan variant səbəblər zəncirinin halqalarından birində dayanmaqdır. Bu halqa allahdır. Allah isbat edildi.
   Bu isbatın tənqidləri belədir:
   Birinci tənqid: Səbəblər zəncirinin sonsuzadək getməsi nə üçün absurd olsun ki? Bəlkə insan ağlı ümumiyyətlə, sonsuzluq fikrini anlamaqda çətinlik çəkdiyinə görə sonsuz səbəbiyyəti də cəfəngiyyat hesab edir. "Allahı tapdım" deyə bilmək məqsədilə, səbəblər zəncirində hansısa bir halqada dayanmaq üçün heç bir məntiqi zərurət yoxdur.
   İkinci tənqid: Geriyə gedən səbəblər zəncirində dayanacağımız "ilksəbəb" halqasını ixtiyari şəkildə seçəcəyiksə, onda niyə məhz allah halqasını seçirik, ilksəbəb kimi elə dünyanın özünü seçək də. Necə ki, dünyanın yaranışına elmi yanaşma, yəni təkamül nəzəriyyəsi ilksəbəb kimi dünyanın özünü götürür.
   Üçüncü tənqid: Madam ki, isbatda da deyildiyi kimi, səbəbsiz heç nə yoxdur, elə isə bu prinsipi allahın özünə niyə şamil etməyək? Yəni nə üçün allahın da səbəbini axtarmayaq? Əgər allahı bu qaydadan kənarda istisna kimi saxlayırıqsa, yəni "allah səbəbsiz mövcud ola bilər" deyiriksə, onda nə üçün bu dünyanın özünü də istisna etməyək və "elə dünya da səbəbsiz mövcud ola bilər" deyə bilməyək?
  
   ALLAHIN ONTOLOJİ İSBATI VƏ TƏNQİDİ
  
   "Ontologiya" (ontoloji) qədim yunan dilində "ontos" (varlıq) sözündəndir. Bu isbata bu adın verilməsinin səbəbi, allah anlayışının özündən çıxış edərək, allahın varlığının isbat edilməsidir. İslamda bu isbat vacib və mümkün varlıq bölgüsü ilə ifadə edilir. O birilərə nisbətən bir az qəliz isbat olsa da, amma anlamaq olar.
   Deməli, isbatda deyilir: insanlar "allah" dedikdə, istər onu qəbul etsinlər, istərsə də rədd etsinlər, onlar "ən mükəmməl varlığ"ı (ens perfektissimum) nəzərdə tutmuş olurlar. Yəni teistin də, ateistin də zehnində "ən mükəmməl varlıq" təsəvvürü vardır. Beləliklə, insan zehnində allah "ən mükəmməl"dir.
   Burada iki variantdan biri mümkündür: zehni olaraq "ən mükəmməl varlıq" olan allah ya həm də gerçəkdə vardır, ya da gerçəkdə yoxdur, sadəcə zehində vardır. Lakin məsələ burasındadır ki, "ən mükəmməl varlığ"ın zehində olub, gerçəkdə olmaması onun ən mükəmməl olmasına ziddir. Çünki axı o necə "ən mükəmməl"likdir ki, o, ancaq zehində var, gerçəkdə yoxdur. Bu, ona bənzəyir ki, iki nəfər müxtəlif arzuları arzulayır. Və onların hər biri öz arzusuna şeirlər qoşur. Ancaq onlardan biri öz arzusuna şeir yazmaqla yanaşı, gerçəkdə də çatır, o birisi isə arzusuna çatmır, elə şeir yazmağında qalır. İndi bunların hansı üstündür? Əlbəttə ki, şeir qoşmaqla yanaşı, həm də arzusuna çatan. Bu isbatda da deyilən odur ki, həm zehində, həm də gerçəkdə olmaq, sadəcə zehində olmaqdan daha mükəmməldir. Yekun olaraq, zehində "ən mükəmməl" varlıq gerçəkdə də olmaya bilməz. Deməli, o var. Allah isbat edildi.
   İndi də bu isbatın tənqidlərinə baxaq:
   Birinci tənqid: Bu isbatdan belə çıxır ki, allah əvəzinə biz ən mükəmməl ada təsəvvür edərik və belə bir ada gerçəkdə də olar. Olmaya bilməz, çünki onda o, ən mükəmməl olmaz. Tənqidə cavab belədir: Bu "ən mükəmməl" olan yalnız allahdır və ona görə də bu isbatdan yalnız allah üçün istifadə etmək olar. Amma məsələ burasındadır ki, əgər belə həlledici məqamlarda məntiqə istisnalar etməyə icazə verilmiş olsaydı, onda nəinki allahın, lap qulyabanının da varlığını isbat etmək olardı.
   İkinci tənqid: Bir şeyin var olub-olmadığını hələ müəyyən etmədən, onun mahiyyəti haqqında heç nə demək olmaz. Tutalım, qar adamın, UNO-nun həqiqətən də var olub-olmamasını bilmədən, biz onların mahiyyətcə nə olduqlarını necə bilə bilərik? Elə isə allaha "ən mükəmməl"lik xarakteristikasını necə vermək olar ki, biz hələ onun heç olub-olmadığını bilmirik.
   Üçüncü tənqid: Bir şeyin mövcudluğu onun mahiyyətinə daxil deyil. Başqa sözlə, mövcudluq - mahiyyəti meydana gətirən ünsür deyil. Mahiyyət "Bu, nədir?" sualına verilən cavabdır. Məsələn, "Çiçək nədir?" sualına cavab verərkən, onun mahiyyətinə daxil olan keyfiyyətləri sadalamalıyıq: çiçək xoşagəlimli iyi və zərif görünüşü olan, rənginə və sayına görə simvolik mənalar daşıyan, bəzək və hədiyyə kimi istifadə edilən bitki növüdür. Amma çiçəyin mövcudluğu bu sadalanan keyfiyyətlər toplusuna (çiçəyin mahiyyətinə) nəsə əlavə edirmi? Etmir! Ümumiyyətlə, mövcudluq keyfiyyəti, gördüyünüz kimi, çiçəyin tərifində iştirak etmədi. Amma buna baxmayaraq, tərif öz mükəmməlliyindən də heç nə itirmədi. Çiçəyin mahiyyəti mövcud olmağa ehtiyac duymadan, yəni gerçəkdə mövcud olub-olmamasından asılı olmadan qüsursuzdur, mükəmməldir. Deməli, "ən mükəmməl varlıq" anlayışından bu varlığın mövcud olması zəruri nəticə kimi çıxmır.
  
   * * *
   Bu isbatları anlaşılmaz şəkildə də olsa, dini kitablarda da verirlər, amma tənqidlərini vermirlər. Halbuki bu tənqidlərdən qorxmaq lazım deyil, çünki isbatların səhv olması, ya da onların allahı isbat edə bilməmələri hələ o demək deyil ki, allah yoxdur. Çünki allahı var edən bu isbatlar deyil ki, bunların səhv olmaları da allahın yoxluğunu isbat etsin. Mənim isə bu isbatları izah etməkdə məqsədim allah isbatlarının ən azından mübahisəli olduqlarını isbat etməkdi.
  
   TEODİSEYA PROBLEMİ
  
   Dini dünyagörüşün müdafiə edilməsinə apologiya deyilir. Bu işi icra edənlərə də apologetlər adı verilir. Apologetlərin vəzifəsi allahın varlığını isbat etməkdən, allahı təmizə çıxarmaqdan, tənqidlərə cavab verməkdən ibarətdir. Apologetləri çətinə salan problemlərdən biri teodiseya problemidir. Teodiseya (teodike) "allahın ədaləti" deməkdir. Məsələn, apologet aşağıdakı bu məşhur teodiseya tənqidlərinə cavab verə bilərmi:
   - Əgər allah dünyadakı zülmü aradan qaldırmaq istəyir, amma buna gücü çatmırsa, deməli, o, zəifdir.
   - Əgər allah dünyadakı zülmü yox edə bilər, amma bunu etmirsə, deməli, onun özü şərdir.
   - Əgər allah dünyadakı bu qədər dəhşəti görə-görə onu nə aradan qaldırmaq istəyir, nə də istəsə qaldıra bilər, onda belə allah həm zəif, həm də şərdir.
   İnformasiya bolluğunda yaşayan XXI əsr insanına daha teodiseyanı apologiya etmək asan deyil: kütləvi qırğınlar, dünya müharibələri, repressiyalar, terrorizm, hər ötən bir saat ərzində acından, susuzluqdan, dərman çatışmazlığından ölən minlərlə uşaqlar, epidemiya, zəlzələ, sunami kimi təbii fəlakətlərdə məhv olan günahsız insanlar... İndi necə deyəsən ki, allah nəyə yol verir, yaxşı edir. Adamın ağzı əyilər axı, desən ki, Xocalıda insanların təhqir edilərək öldürülməsində ilahi hikmət var idi. Yəni doğrudanmı, allah özü bilən məsləhətdir?!
  
   YEKUN
  
   Sonda "Ateizm nədir?" silsiləsini XX əsr alman filosoflarından biri E. Kassirerin fikri ilə tamamlamaq istəyirəm. Kassirer Babil allahı Mardukun xaosun əjdahalarını zəncirlədiyini, amma öldürmədiyini xatırladaraq, yazır ki, mifik-dini təfəkkür yox edilə bilməz, yalnız zəncirə vurula bilər; o yerdə ki, elm, fəlsəfə, sənət, rasional-tənqidçi təfəkkür və dünyəvi təhsil güclüdür, orada bu əjdahalar həbsdə olurlar, amma elə ki, bunlar zəifləyir, onda əjdahalar zəncirdən açılır, xaos başlayır...

aghalar_mammadow@yahoo.de

E-mənbə / link: http://almaqezeti.com/?mod=view&id=4876